2 / 11 دعا کردن
2 / 11 - 1 دعا کردن برای خانواده
الکافی به نقل از سماعه بن مهران :از امام صادق علیه السلام در باره آمیزشِ معتکف ، با همسرش پرسیدم . فرمود : «او به منزله کسی است که روزه یک روز از ماه رمضان را بخورد» .
الکافی به نقل از حسن بن جَهم :از ابو الحسن علیه السلام (1) در باره نزدیکی کردن معتکف با همسرش پرسیدم . فرمود : «در زمانی که معتکف است ، نه شب و نه روز ، نباید با زنش نزدیکی کند» .
2 / 11دعا کردن2 / 11 1دعا کردن برای خانوادهقرآن« خداوندا ! ما به خود ، ستم کردیم . اگر ما را نیامرزی و به ما رحم نکنی ، بی گمان ، از زیانکاران خواهیم بود » .
« گفتند : ای لوط ! اگر دست بر نداری ، قطعا از اخراج شدگان خواهی بود . گفت : من دشمنِ کردار شما هستم . پرودگارا ! مرا و خانواده ام را از آنچه انجام می دهند ، رهایی بخش . پس ما او و همه خانواده اش را نجات دادیم » .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت : «ای محمّد ! ... بگو : خدایا ! ای صاحبِ نور بزرگ ! ای صاحبِ کرسی بلندپایه! ... به من ببخش ، همچنان که به دوستانت و اهل طاعتت بخشیدی ؛ چرا که من [ نیز ] مؤمن به تو هستم و بر تو توکّل دارم . انابه کننده به درگاه تو هستم و حرکتم به سوی توست . همه خوبی ها را برای من و زن و فرزندانم گرد آور ، و بدی را سراسر ، از من و زن و فرزندانم دور بگردان . تویی مهربان و بنده نواز ، و ابداع کننده آسمان ها و زمین» .
.
1- .مقصود ، امام کاظم علیه السلام یا امام رضا علیه السلام است .
ص: 52
عنه صلی الله علیه و آله :اللّهمُّ إنّی أسأَلُکَ العَفوَ وَالعافِیَهَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ ، اللّهُمَّ أسأَلُکَ العَفوَ وَالعافِیَهَ فی دینی ودُنیایَ وأهلی ومالی ، اللّهُمَّ استُر عَوراتی ، وآمِن رَوعاتی ، وَاحفَظنی مِن بَینِ یَدَیَّ ومِن خَلفی ، وعَن یَمینی وعَن شِمالی ومِن فَوقی ، وأعوذُ بِکَ أن اُغتالَ مِن تَحتی . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ أبی یَقولُ : . . . اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن دَرَکِ الشَّقاءِ ، ومِن شَماتَهِ الأَعداءِ ، وأعوذُ بِکَ مِنَ الفَقرِ وَالوَقرِ (2) ، وأعوذُ بِکَ مِن سوءِ المَنظَرِ فِی الأَهلِ وَالمالِ وَالوَلَدِ . (3)
عنه علیه السلام :حَصِّنوا أموالَکُم وأهلیکُم ، وَأحرِزوهُم بِهذِهِ وقولوها بَعدَ صَلاهِ العِشاءِ الآخِرَهِ : «اُعیذُ نَفسی وذُرِّیَّتی وأهلَ بَیتی ومالی ، بِکَلماتِ اللّهِ التّامَّهِ ، مِن کُلِّ شَیطانٍ وهامَّهٍ (4) ، ومن کُلِّ عَینٍ لامَّهٍ (5) » ، وهِیَ العوذَهُ الَّتی عَوَّذَ بِهِا (6) جَبرَئیلُ علیه السلام الحَسَنَ وَالحُسَینَ صَلواتُ اللّهِ عَلَیهِما . (7)
.
1- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1273 ح 3871 ، الأدب المفرد : ص 351 ح 1200 ، مسند ابن حنبل : ج 2 ص 254 ح 4785 ، صحیح ابن حبّان : ج 3 ص 241 ح 961 کلها عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 2 ص 188 ح 3683 ؛ مصباح المتهجّد : ص 336 ح 443 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 234 ح 3 نقلاً عن الدروع الواقیه وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام .
2- .قال العلّامه المجلسی قدس سره : فی القاموس : الوَقر ثقلٌ فی الاُذن ، أو ذهاب السمع کلّه . وقیل : یحتمل أن یکون هنا من الإتباع ؛ یقال : «فقیرٌ وقیرٌ» إتباعا . وأقول : یحتمل أن یکون المراد به کلّ ثقل من الدیون والذنوب وکثره العیال وغیرها (مرآه العقول : ج 12 ص 249) .
3- .الکافی : ج 2 ص 526 ح 13 عن أبی بصیر ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 27 ح 2059 ، مصباح المتهجّد : ص 95 ح 153 ، بحار الأنوار : ج 86 ص 264 ح 34 .
4- .الهوامّ : ما کان من خَشاش الأرض نحو العقارب وما أشبهها ، الواحده هامّه ؛ لأنّها تَهِمّ : أی تَدِبّ (لسان العرب : ج 12 ص 621 «همم») .
5- .العَیْنُ اللّامَّهُ : التی تصیب بسوء (الصحاح : ج 5 ص 2032 «لمم») .
6- .فی المصدر : «بهما» ، والتصویب من بحار الأنوار .
7- .طبّ الأئمّه علیهم السلام لابنی بسطام : ص 119 عن محمّد بن مسلم ، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 116 ح 436 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 470 ح 1352 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 44 ح 2101 والثلاثه الأخیره عن محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهماالسلامنحوه ، بحار الأنوار : ج 86 ص 127 ح 9 .
ص: 53
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا ! بخشش و سلامت در دنیا و آخرت را از تو درخواست می کنم . بار خدایا! بخشش و سلامت در دین و دنیایم و خانواده و دارایی ام را از تو درخواست می کنم . بار خدایا! برهنگی هایم (عیب هایم) را بپوشان ، و ترس هایم را بزدای ، و مرا از پیشِ رو و پشتِ سرم و از راست و چپم و از بالای سرم ، محافظت فرما . به تو پناه می برم از این که از زیرِ پایم ، به ناگاه ، فرو گرفته شوم . (1)
امام صادق علیه السلام :پدرم می گفت : « ... بار خدایا ! از دامنگیر شدن بدبختی ، و از شماتت دشمنان به تو پناه می برم . از ناداری و گران باری ، 2 به تو پناه می برم . از دیدن صحنه بد در زن و اموال و فرزند ، به تو پناه می برم» .
امام صادق علیه السلام :اموال و خانواده خود را با این دعا نگهداری کنید ، و آن را بعد از نماز عشا بگویید : «خودم را و فرزندانم را و خانواده ام را و اموالم را از گزند هر شیطان و گزنده ای و از هر چشمِ بدی ، در پناه کلماتِ تامّ خداوند ، در می آورم» . این ، تعویذی (دعایی) است که جبرئیل علیه السلام برای حسن و حسین که درودهای خدا بر ایشان باد فراهم کرد .
.
1- .یعنی در زمین فرو بروم ؛ زمین ، مرا فرو بلعد .
ص: 54
عنه علیه السلام :کانَ أبی علیه السلام یَقولُ فی دُعائِهِ : رَبِّ أصلِح لی نَفسی ، فَإِنَّها أهَمُّ الأَنفُسِ إلَیَّ ، رَبِّ أصلِح لی ذُرِّیَّتی ؛ فَإِنَّهُم یَدی وعَضُدی ، رَبِّ وأصلِح لی أهلَ بَیتی ؛ فَإِنَّهُم لَحمی ودَمی ، رَبِّ أصلِح لی جَماعَهَ إخوَتی وأخَواتی ومُحِبِّیَّ ؛ فَإِنَّ صَلاحَهُم صَلاحی . (1)
2 / 11 2الدُّعاءُ لِلوالِدَینِالکتاب«رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ» . (2)
«رَّبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ لَا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَبَارَا» . (3)
«وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا» . (4)
.
1- .قرب الإسناد : ص 8 ح 26 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 351 ح 2 .
2- .إبراهیم : 41 .
3- .نوح : 28 .
4- .الإسراء : 24 .
ص: 55
2 / 11 - 2 دعا برای پدر و مادر
امام صادق علیه السلام :پدرم علیه السلام در دعایش می گفت : «خداوندا ! مرا اصلاح فرما ؛ زیرا من ، مهم ترین کس در نزد خویشم . خداوندا ! فرزندانم را برایم اصلاح فرما ؛ زیرا آنان دست و بازوی من هستند . خداوندا ! خانواده ام را برایم اصلاح فرما ؛ زیرا آنان گوشت و خون من هستند . خداوندا ! جماعت برادران و خواهران و دوستداران مرا برایم اصلاح فرما ؛ زیرا صالح بودن ایشان، صالح بودن من است».
2 / 11 2دعا برای پدر و مادرقرآن« ای پروردگار ما ! مرا و پدر و مادرم را و مؤمنان را بیامرز ، در آن روز که حسابرسی بر پا می شود » .
« ای پروردگار من ! مرا و پدر و مادرم و هر مؤمنی را که به سَرایم وارد می شوند ، و همه مردان و زنانِ باایمان را بیامرز ، و ستمگران را جز بر هلاکتشان میفزای » .
« و از سرِ مهربانی ، بالِ فروتنی برای آن دو ( پدر و مادر ) فرود آور و بگو : ای پروردگار من ! برای آن دو ، مِهر آور که آن دو ، مرا در خُردسالی پروراندند» .
.
ص: 56
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :دُعاءُ الوَلَدِ لِلوالِدِ کَالأَخذِ بِالیَدِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَیَموتُ والِداهُ وهُوَ عاقٌّ لَهُما ، فَیَدعو لَهُما مِن بَعدِهِما ، فَیَکتُبُهُ اللّهُ مِنَ البارّینَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی لَیَرفَعُ العَبدَ الدَّرَجَهَ فَیَقولُ : رَبِّ أنّی لی هذِهِ الدَّرَجهُ ؟ فَیَقولُ : بِدُعاءِ وَلَدِکَ لَکَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل لَیَرفَعُ الدَّرَجَهَ لِلعَبدِ الصّالِحِ فِی الجَنَّهِ ، فَیَقولُ : یا رَبِّ أنّی لی هذِهِ ؟ فَیَقولُ : بِاستِغفارِ وَلَدِکَ لَکَ . (4)
مهج الدعوات فیما ذَکَرَهُ مِن دُعاءِ یوسُفَ علیه السلام فی بَعضِ أوقاتِ بَلواهُ :یا راحِمَ المَساکینِ ، ویا رازِقَ المُتَکَلِّمینَ ، ویا رَبَّ العالَمینَ . . . یا غافِرَ الذُّنوبِ ، یا عَلّامَ الغُیوبِ ، یا ساتِرَ العُیوبِ ، أسأَلُکَ أن تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأن تغفر لی ولوالدی وتَجاوَز عَنّا فیما تَعلَمُ فَإِنَّکَ الأَعَزُّ الأَکرَمُ (5) . (6)
الإمام زین العابدین علیه السلام کانَ مِن دُعائِهِ علیه السلام لِأَبَوَیهِ علیهماالسلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ عَبدِکَ ورَسولِکَ ، وأهلِ بَیتِهِ الطّاهِرینَ ، وَاخصُصهُم بِأَفضَلِ صَلَواتِکَ ورَحمَتِکَ وبَرَکاتِکَ وسَلامِکَ . وَاخصُصِ اللّهُمَّ وَالِدَیَّ بِالکَرامَهِ لَدَیکَ ، وَالصَّلاهِ مِنکَ ، یا أرحَمَ الرّاحِمینَ . اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وألهِمنی عِلمَ ما یَجِبُ لَهُما عَلَیَّ إلهاما ، وَاجمَع لی عِلمَ ذلِکَ کُلَّهُ تَماما ، ثُمَّ استَعمِلنی بِما تُلهِمُنی مِنهُ ، ووَفِّقنی لِلنُّفوذِ فیما تُبَصِّرُنی مِن عِلمِهِ ، حَتّی لا یَفوتَنِی استِعمالُ شَیءٍ عَلَّمتَنیهِ ، ولا تُثقِل أرکانی عَنِ الحُفوفِ (7) فیما ألهَمتَنیهِ . اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ کَما شَرَّفتَنا بِهِ ، وصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، کَما أوجَبتَ لَنَا الحَقَّ عَلَی الخَلقِ بِسَبَبِهِ . اللّهُمَّ اجعَلنی أهابُهُما هَیبَهَ السُّلطانِ العَسوفِ (8) ، وأبَرُّهُما بِرَّ الاُمِّ الرَّؤوفِ ، وَاجعَل طاعَتی لِوالِدَیَّ وبِرّی بِهما أقَرَّ لِعَینَیَّ مِن رَقدَهِ الوَسنانِ ، وأثلَجَ لِصَدری مِن شَربَهِ الظَّمآنِ ، حَتّی اُوثِرَ عَلی هَوایَ هَواهُما ، واُقَدِّمَ عَلی رِضایَ رِضاهُما ، وأستَکثِرَ بِرَّهُما بی وإن قَلَّ ، وأستَقِلَّ بِرّی بِهِما وإن کَثُرَ . اللّهُمَّ خَفِّض لَهُما صَوتی ، وأطِب لَهُما کَلامی ، وألِن لَهُما عَریکَتی (9) ، وَاعطِف عَلَیهِما قَلبی ، وصَیِّرنی بِهِما رَفیقا ، وعَلَیهِما شَفیقا . اللّهُمَّ اشکُر لَهُما تَربِیَتی ، وأثِبهُما عَلی تَکرِمَتی ، وَاحفَظ لَهُما ما حَفِظاهُ مِنّی فی صِغَری . اللّهُمَّ وما مَسَّهُما مِنّی مِن أذیً ، أو خَلَصَ إلَیهِما عَنّی مِن مَکروهٍ ، أو ضاعَ قِبَلی لَهُما مِن حَقٍّ فَاجعَلهُ حِطَّهً لِذُنوبِهِما ، وعُلُوّا فی دَرَجاتِهِما ، وزِیادَهً فی حَسَناتِهِما ، یا مُبَدِّلَ السَّیِّئاتِ بِأَضعافِها مِنَ الحَسَناتِ . اللّهُمَّ وما تَعَدَّیا عَلَیَّ فیهِ مِن قَولٍ ، أو أسرَفا عَلَیَّ فیهِ مِن فِعلٍ ، أو ضَیَّعاهُ لی مِن حَقٍّ ، أو قَصَّرا بی عَنهُ مِن واجِبٍ فَقَد وَهَبتُهُ لَهُما ، وُجدتُ بِهِ عَلَیهِما ، ورَغِبتُ إلَیکَ فی وَضعِ تَبِعَتِهِ عَنهُما ، فَإِنّی لا أتَّهِمُهُما عَلی نَفسی ، ولا أستَبطِئُهُما فی بِرّی ، ولا أکرَهُ ما تَوَلَّیاهُ مِن أمری یا رَبِّ ، فَهُما أوجَبُ حَقّا عَلَیَّ ، وأقدَمُ إحسانا إلَیَّ ، وأعظَمُ مِنّهً لَدَیَّ مِن أن اُقاصَّهُما بِعَدلٍ ، أو اُجازِیَهُما عَلی مِثلٍ ، أینَ إذا یا إلهی طولُ شُغلِهِما بِتَربِیَتی ، وأینَ شِدَّهُ تَعَبِهِما فی حِراسَتی ، وأینَ إقتارُهُما عَلی أنفُسِهِما لِلتَّوسِعَهِ عَلَیَّ ؟! هَیهاتَ ، ما یَستَوفِیانِ مِنّی حَقَّهُما ، ولا اُدرِکُ ما یَجِبُ عَلَیَّ لَهُما ، ولا أنَا بِقاضٍ وَظیفَهَ خِدمَتِهِما ، فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وأعِنّی یا خَیرَ مَنِ استُعینَ بِهِ ، ووَفِّقنی یا أهدی مَن رُغِبَ إلَیهِ ، ولا تَجعَلنی فی أهلِ العُقوقِ لِلآباءِ وَالاُمَّهاتِ یَومَ تُجزی کُلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَت وهُم لا یُظلَمونَ . اللّهمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ وذُرِّیَّتِهِ ، وَاخصُص أبَوَیَّ بِأَفضَلِ ما خَصَصتَ بِهِ آباءَ عِبادِکِ المُؤمِنینَ واُمَّهاتِهِم ، یا أرحَمَ الرّاحِمینَ . اللّهُمَّ لا تُنسِنی ذِکرَهُما فی أدبارِ صَلَواتی ، وفی إنیً مِن آناءِ لَیلی ، وفی کُلِّ ساعَهٍ مِن ساعاتِ نَهاری . اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاغفِر لی بِدُعائی لَهُما ، وَاغفِر لَهُما بِبِرِّهِما بی مَغفِرَهً حَتما ، وَارضَ عَنهُما بِشَفاعَتی لَهُما رِضیً عَزما ، وبَلِّغهُما بِالکَرامَهِ مَواطِنَ السَّلامَهِ . اللّهُمَّ وإن سَبَقَت مَغفِرَتُکَ لَهُما فَشَفِّعهُما فِیَّ ، وإن سَبَقَت مَغفِرَتُکَ لی فَشَفِّعنی فیهِما حَتّی نَجتَمِعَ بِرَأفَتِکَ فی دارِ کَرامَتِکَ ومَحَلِّ مَغفِرَتِکَ ورَحمَتِکَ ، إنَّکَ ذُو الفَضلِ العَظیمِ ، وَالمَنِّ القَدیمِ ، وأنتَ أرحَمُ الرّاحِمینَ . (10)
.
1- .الفردوس : ج 2 ص 213 ح 3038 عن ابن عمر .
2- .شعب الإیمان : ج 6 ص 201 ح 7901 مکرر ، إحیاء العلوم : ج 4 ص 711 کلاهما عن محمّد بن سیرین ، الدرّ المنثور : ج 5 ص 267 .
3- .السنن الکبری : ج 7 ص 126 ح 13459 ، الدعاء للطبرانی : ص 375 ح 1249 کلاهما عن أبی هریره .
4- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 584 ح 10615 ، المعجم الأوسط : ج 5 ص 210 ح 5108 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 3 ص 261 ح 5 کلاهما نحوه وکلّها عن أبی هریره .
5- .قال المؤلّف قدس سره فی ذیل الحدیث : «إنّ قوله : أسألک أن تصلی علی محمّد وآل محمّد . . . إلی آخره لعلّه من زیاده الرواه» .
6- .مهج الدعوات : ص 368 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 171 ح 22 .
7- .الحَفَّهُ : الکرامهُ التامّه (النهایه : ج 1 ص 408 «حفف») .
8- .عَسوفٌ : أی جائرٌ ظلوم (النهایه : ج 3 ص 237 «عسف») .
9- .فلانٌ لیّنُ العَریکَهِ : إذا کان سَلِسَا مُطاوِعا مُنقادا قلیل الخلاف والنفور (النهایه : ج 3 ص 22 «عرک») .
10- .الصحیفه السجّادیه : ص 101 الدعاء 24 ، المصباح للکفعمی : ص 215 .
ص: 57
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دعای فرزند در حقّ پدر ، مانند گرفتن با دست است . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی ، پدر و مادرش از دنیا می روند ، در حالی که با آن دو ، بدرفتاری کرده است ؛ ولی پس از مرگشان برای آنها دعا می کند و خداوند ، او را از نیکوکارانِ به پدر و مادر می نویسد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند تبارک و تعالی هنگامی که بنده را درجه ای بالا می بَرَد ، بنده می گوید : خداوندا! این درجه ، از چه روی ، به من داده شده است ؟ خداوند می فرماید : «به سبب دعای فرزندت در حقّ تو» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن گاه که خداوند عز و جل ، بنده درستکار را یک درجه در بهشت ، بالا می بَرد ، بنده می گوید : پروردگارا ! به چه سبب ، این درجه به من داده شد؟ خداوند می فرماید : «به سبب آمرزش خواهی فرزندت برای تو» .
مهج الدعوات در بیان دعای یوسف علیه السلام در زمان های گرفتاری اش :ای رحم کننده بر بیچارگان ! ای روزی دهنده سخنگویان ! ای پروردگارِ جهانیان ! ... ای آمرزنده گناهان ! ای دانای نهان ها ! ای پوشاننده عیب ها ! از تو درخواست می کنم که بر محمّد و خاندان محمّد ، درود بفرستی و مرا و پدر و مادرم را بیامرزی ، و از آنچه (گناهان) در باره ما می دانی ، در گذری ، که تو تواناترین و بزرگوارترینی . (2)
امام زین العابدین علیه السلام از دعای ایشان برای والدینش :بار خدایا ! بر محمّد ، بنده و فرستاده ات ، و خاندان پاک او درود بفرست ، و برترین درودها و رحمت و برکات و سلامت را نثار آنان کن . پروردگارا! پدر و مادرم را نزد خود ، گرامی بدار و درود خویش را بر آنان ارزانی بدار ، ای مهربان ترینِ مهربانان! بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود بفرست ، و آشنایی با آن حقّی که پدر و مادرم بر عهده من دارند ، به من الهام فرما ، و آنها را بی کم و کاست ، به من بیاموز . آن گاه مرا در آنچه از این حقوق ، به من الهام می کنی ، به کار گیر ، و در انجام دادن آنچه بر من می آموزی ، موفّقم بدار تا چیزی را از آنچه به من آموخته ای ، فروگذار نکنم ، و اعضای بدنم ، از پرداختن به آنچه الهامم فرموده ای ، سنگین [ و سست ] نشوند . بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود بفرست که ما را به او مفتخر ساختی . بر محمّد و خاندان او درود بفرست که به سبب او برای ما حقّی بر خلق ، واجب گردانیدی . بار خدایا ! چنانم گردان که از پدر و مادر خویش ، آن گونه هیبت به دل بدارم که از پادشاهِ خودکامه دارم ، و به آن دو ، همچون نیکی مادر مهربان [ به فرزندش ] ، نیکی کنم و فرمان بُرداری ام از پدر و مادر و خوش رفتاری ام با آنان را در نظرم ، خوش تر از خوابیدنِ خواب آلوده و گواراتر از سر کشیدنِ آبی که تشنه کامی می نوشد ، قرار ده تا خواستِ آنان را بر خواستِ خویش برگزینم ، و خشنودیِ آن دو را بر خشنودی خویش مقدّم بدارم ، و نیکی ای را که در حقّ من می کنند ، اگر چه اندک باشد ، بسیار بشمارم ، و نیکیِ خود در حقّ آنان را اندک بدانم ، اگر چه بسیار باشد . بار خدایا ! صدایم را در برابر آنان آهسته بنما . سخنم را خوش بدار . خویم را نرم کن . دلم را به ایشان مهربان گردان ، و مرا نسبت به آنان ، با مدارا و دلسوز قرار ده . بار خدایا ! از زحمات آن دو ، برای تربیت من سپاس بگزار ، و آن دو را بر گرامی داشتنم ، پاداش ده ، و همچنان که در خُردسالی ام از من نگهداری کرده اند ، تو نیز از آنان نگهداری کن . بار خدایا! هر آزاری که از من به ایشان رسیده ، یا هر ناخوشایندی ای که از من دیده اند ، یا هر حقّی که از آنان پایمال کرده ام ، سبب ریختن گناهان آن دو و علوّ درجاتشان و فزونی حَسَناتشان قرار ده . ای کسی که بدی ها را به چندین برابر خوبی ، تبدیل می کنی ! بار خدایا ! هر سخنی که آن دو در آن ، بر من تعدّی کرده اند ، یا هر رفتار زیاده رَوانه ای که با من کرده اند ، یا هر حقّی که از من تضییع نموده اند ، یا هر گونه کوتاهی ای که در انجام دادن وظیفه شان نسبت به من کرده اند ، همه را بر آن دو بخشیدم و از آنان گذشت کردم . از تو نیز درخواست می کنم که از سر تقصیراتشان در گذری ؛ چرا که من ، در باره خود ، به آن دو ، بدگمان نیستم [ و قطعا بدِ مرا نمی خواسته اند ] ، و متّهمشان نمی کنم که در نیکی به من ، کُندی ای کرده باشند ، و از آنچه در حقّ من کرده اند ، دلگیر نیستم ای پروردگار من ؛ زیرا حقّ آن دو بر من ، واجب تر ، سابقه احسانشان به من ، بیشتر ، و لطفشان به من ، بزرگ تر از آن است که بخواهم آنان را عادلانه قصاص کنم ، یا با ایشان ، مقابله به مثل نمایم ؛ چون اگر چنین کنم ای معبود من ، سال ها زحمت ایشان برای پرورش من چه می شود ؟ و رنج و زحمت فراوانشان در راه مراقبت از من ، کجا می رود ؟ و آن همه سختی ای که به جان خریدند تا من در گشایش [و آسایش] باشم ، چه می شود؟ هیهات ! ایشان نمی توانند حقّ خود را به کمال و تمام ، از من بستانند ، و من نیز نمی توانم حقوق آنان را که بر عهده من است درک کنم و وظیفه خدمت گزاری به آن دو را انجام دهم . پس بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و مرا [ در این راه ]کمک فرما ، ای بهترین کسی که از او کمک می جویند ! و توفیقم ده ، ای سزاوارترین کسی که از او درخواست می شود ! و در آن روز که هر کس ، سزایِ اعمال خود را می یابد و به ایشان ، کمترین ستمی نمی شود ، مرا در جرگه بدرفتارانِ با پدران و مادران ، قرار مده . بار خدایا! بر محمّد و خاندان او و نسل او درود فرست ، و برترین چیزی را که به پدران و مادرانِ بندگان مؤمنت ، عطا کرده ای ، به پدر و مادر من عطا فرما ، ای مهربان ترینِ مهربانان ! بار خدایا! یاد آن دو را در تعقیبات نمازهایم ، و در هر پاسی از پاس های شبم ، و در هر وقتی از اوقات روزم ، از یادَم مَبَر . بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و مرا به سبب دعایم برای آن دو ، بیامرز ، و آن دو را نیز به سبب محبّت و خوش رفتاری شان با من ، حتما بیامرز ، و به واسطه شفاعتم برای آن دو ، از ایشان بی گمان خشنود شو ، و آن دو را با عزّت و احترام ، به جایگاه های سلامت [ بهشت ] برسان . بار خدایا ! اگر آن دو را پیش تر آمرزیده ای ، ایشان را شفیع من قرار ده ، و اگر مرا پیش تر آمرزیده ای ، مرا شفیعِ آن دو قرار ده تا به لطف تو ، همگی در سرای کرامتت و جایگاه آمرزش و رحمتت ، گرد هم آییم ، که به راستی ، تو دارای لطف بزرگ و دلجوییِ دیرینی ، و تو مهربان ترینِ مهربانانی .
.
1- .یعنی ، «نقد» و «فی المجلس» است و همان دم ، مستجاب می شود .
2- .مؤلّف مهج الدعوات ، در ذیل این حدیث می گوید : جمله : «از تو درخواست می کنم که بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستی ...» تا آخر آن ، شاید از افزوده های راویان باشد .
ص: 58
. .
ص: 59
. .
ص: 60
. .
ص: 61
. .
ص: 62
2 / 11 3الدُّعاءُ لِلأَولادِالکتاب«وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ وَ أَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (1)
«وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَن نَّعْبُدَ الْأَصْنَامَ * رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصَانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ * رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلَاهَ فَاجْعَلْ أَفْئدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ * رَبَّنَا إِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَ مَا نُعْلِنُ وَ مَا یَخْفَی عَلَی اللَّهِ مِن شَیْ ءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ * الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ * رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاهِ وَ مِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَ تَقَبَّلْ دُعَاءِ» . (2)
«إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنثَی وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنثَی وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ» . (3)
.
1- .البقره : 127 129 .
2- .إبراهیم : 35 40 .
3- .آل عمران : 35 و 36 .
ص: 63
2 / 12 دعا برای فرزندان
اشاره
2 / 11 3دعا برای فرزندانقرآن« و آن گاه که ابراهیم و اسماعیل ، پایه های خانه[ ی کعبه ] را بالا می بردند[ ، می گفتند] : ای پروردگار ما ! از ما بپذیر که به راستی ، تو شنوای دانایی . و ای پروردگار ما ! ما دو را سر در فرمانِ خودت قرار ده و از نسل ما نیز امّتی را فرمان بردار خود گردان ، و آداب دینیِ ما را به ما بنمایان و توبه ما را بپذیر که همانا تو ، توبه پذیر مهربانی . ای پروردگار ما ! در میان ایشان ، فرستاده ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخوانَد و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و پاکیزه شان گرداند ، که به راستی ، تو ارجمندِ حکیمی » .
« و آن گاه [را یاد کن] که ابراهیم گفت : ای پروردگار من ! این شهر را ایمن گردان و مرا و فرزندانم را از این که بت ها را پرستش کنیم ، دور بدار . ای پروردگار من ! این بتان ، بسیاری از مردم را گم راه کردند . پس هر که از من پیروی کند ، او از من است ، و هر که مرا نافرمانی کند ، هر آینه ، تو آمرزگار مهربانی . ای پروردگار ما ! من [ برخی ] از فرزندانم را در درّه ای بی کِشت ، نزد خانه با حُرمت تو ، سکونت دادم ای پروردگار ما تا نماز بگزارند . پس دل های برخی از مردم را به سوی آنان گرایش ده و آنان را از میوه ها روزی ده . باشد که سپاس گزاری کنند . ای پروردگار ما ! بی گمان ، تو آنچه را ما پنهان می داریم و آنچه را آشکار می سازیم ، می دانی و هیچ چیز ، نه در زمین و نه در آسمان ، بر خدا پوشیده نیست . سپاس ، خدای را که با وجود سال خوردگی ، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید . به راستی که پروردگار من ، شنونده دعاست . ای پروردگار من ! مرا نمازگزار قرار ده و از فرزندان من نیز ای پروردگار ما دعای مرا بپذیر » .
« آن گاه که زن عِمران گفت : ای پروردگار من ! من آنچه را در شکم خود دارم ، نذر تو کردم تا آزاد شده [ از مشاغل دنیا و پرستشگرِ تو ] باشد . پس ، از من بپذیر ، که تو شنوای دانایی . پس چون وضع حمل کرد ، گفت : ای پروردگار من ! من دختر زاییده ام و خدا خود به آنچه او زایید ، داناتر بود و پسر ، همانند دختر نیست ، و من او را مریم نامیدم و او و فرزندانش را از شیطانِ رانده شده ، در پناه تو در می آورم » .
.
ص: 64
«وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوَالِیَ مِن وَرَاءِی وَ کَانَتِ امْرَأَتِی عَاقِرًا فَهَبْ لِی مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا * یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ ءَالِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا» . (1)
«هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن لَّدُنکَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ * فَنَادَتْهُ الْمَلَئِکَهُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَی مُصَدِّقَاً بِکَلِمَهٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِّنَ الصَّالِحِینَ» . (2)
«فَلَمَّا أَن جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ * قَالُواْ یَاأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئینَ * قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» . (3)
الحدیثالإمام الصادق علیه السلام :لَمّا طافَ آدَمُ بِالبَیتِ وَانتَهی إلَی المُلتَزَمِ (4) ، قالَ لَهُ جَبرَئیلُ علیه السلام : یا آدَمُ ، أقِرَّ لِرَبِّکَ بِذُنوبِکَ فی هذَا المَکانِ . فَوَقَفَ آدَمُ علیه السلام فَقالَ : یا رَبِّ ، إنَّ لِکُلِّ عامِلٍ أجرا ، وقَد عَمِلتُ فَما أجری ؟ فَأَوحَی اللّهُ عز و جل إلَیهِ : یا آدَمُ ، قَد غَفَرتُ ذَنبَکَ ، قالَ : یا رَبِّ ولِوُلدی و لِذُرِّیَّتی . فَأَوحَی اللّهُ عز و جل إلَیهِ : یا آدَمُ مَن جاءَ مِن ذُرِّیَّتِکَ إلی هذَا المَکانِ ، وأقَرَّ بِذُنوبِهِ وتابَ کَما تُبتَ ثُمَّ استَغفَرَ غَفَرتُ لَهُ . (5)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ آدَمَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ لَمّا بَنَی الکَعبَهَ وطافَ بِها قالَ : اللّهُمَّ إنَّ لِکُلِّ عامِلٍ أجرا ، اللّهُمَّ وإنّی قَد عَمِلتُ . فَقیلَ لَهُ : سَل یا آدَمُ ، فَقالَ : اللّهُمَّ اغفِر لی ذَنبی . فَقیلَ لَهُ : قَد غُفِرَ لَکَ یا آدَمُ ، فَقالَ : ولِذُرِّیَّتی مِن بَعدی . فَقیلَ لَهُ : یا آدَمُ ، مَن باءَ (6) مِنهُم بِذَنبِهِ هاهُنا کَما بُؤتَ ، غَفَرتُ لَهُ . (7)
.
1- .مریم : 5 و 6 .
2- .آل عمران : 38 و 39 .
3- .یوسف : 96 98 .
4- .المُلتَزَمُ : دَبرُ الکَعبَهِ ، سمّی لأنّ الناس یعتنقونه أی یضمّونه إلی صدورهم ، والالتزام : الاعتناق (مجمع البحرین : ج 3 ص 163 «لزم») .
5- .الکافی : ج 4 ص 194 ح 3 عن معاویه بن عمار وجمیل بن صالح ، قصص الأنبیاء للراوندی : ص 47 ح 14 عن جمیل بن صالح نحوه ، بحار الأنوار : ج 99 ص 203 ح 13 وراجع : تفسیر العیاشی : ج 1 ص 31 ح 7 والاُصول الستّه عشر : ص 155 .
6- .بؤت بذنبی : أقررت واعترفت (مجمع البحرین : ج 1 ص 201 «بوأ») .
7- .قصص الأنبیاء للراوندی : ص 47 ح 13 عن محمّد بن مسلم ، بحار الأنوار : ج 11 ص 179 ح 28 وراجع : علل الشرائع : ص 407 ح 2 .
ص: 65
« و من پس از خویشتن ، از بستگانم بیمناکم و زنم نازاست . پس ، از جانب خود ، ولی [ و جانشینی ]به من ببخش که از من و از خاندان یعقوب ، ارث ببرد و او را ای پروردگار من پسندیده گردان » .
« آن جا [ بود که ] زکریّا ، پروردگارش را خواند و گفت : ای پروردگار من ! از جانب خود ، فرزندی پاک به من ببخش ، که تو شنونده دعایی . پس فرشتگان به او که در محراب ، به نماز ایستاده بود ، ندا دادند که : خدا تو را به یحیی که تصدیق کننده کلمه خدا ( عیسی ) و مهتر و خویشتندار و پیامبری از شایستگان است ، مژده می دهد » .
« پس چون مژده دهنده آمد ، آن [ پیراهن ] را بر صورت او (یعقوب) انداخت و او بینا شد . گفت : آیا به شما نگفتم که بی شک ، من از [ عنایت ] خداوند ، چیزهایی می دانم که شما نمی دانید؟ گفتند : ای پدر ! برای گناهان ما آمرزش بخواه که به راستی ، ما خطاکار بودیم . گفت : به زودی ، از پروردگارم برای شما آمرزش می خواهم ، که به راستی ، او آمرزگاری مهربان است » .
حدیثامام صادق علیه السلام :چون آدم علیه السلام ، کعبه را طواف کرد و به ملتزم (1) رسید ، جبرئیل علیه السلام به او گفت : «ای آدم ! در این مکان ، به گناهان خود در پیشگاه پروردگارت اعتراف کن» . آدم علیه السلام ایستاد و گفت : «خداوندا! هر کارگری ، مزدی دارد و من نیز کار کرده ام . مزد من چیست؟» . خداوند عز و جل به او وحی فرمود که: «ای آدم ! گناهت را بخشیدم» . آدم علیه السلام گفت : «خداوندا ! و فرزندانم و ذرّیه ام ؟» . خداوند عز و جل به او وحی فرمود که : «ای آدم ! هر یک از ذرّیه تو که بدین مکان بیاید و بر گناهان خویش اعتراف نماید و چنان که تو توبه کردی ، توبه کند و سپس آمرزش بطلبد ، او را نیز می آمرزم» .
امام باقر علیه السلام :آدم علیه السلام که درودهای خداوند بر او باد چون کعبه را ساخت و گردِ آن طواف کرد ، گفت : «بار خدایا ! هر کارگری مزدی دارد . بار خدایا ! من هم کار کرده ام» . به او گفته شد : بخواه ، ای آدم ! گفت : «بار خدایا ! گناه مرا بیامرز» . به او گفته شد : آمرزیده شدی ، ای آدم ! گفت : «و فرزندان مرا که پس از من می آیند [ نیز بیامرز ]» . به او گفته شد : ای آدم ! هر یک از ایشان که در این مکان ، همانند تو ، به گناهش اعتراف کند ، او را نیز می آمرزم .
.
1- .ملتزم ، در پشت کعبه است . آن را ملتزم گفته اند ؛ چون مردم ، آن را بغل می کنند و به سینه خود می چسبانند . التزام ، به معنای بغل کردن و در آغوش کشیدن است (مجمع البحرین : ج 3 ص 163مادّه «لزم») .
ص: 66
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :دُعاءُ الوالِدِ لِوَلَدِهِ ، مِثلُ دُعاءِ النَّبِیِّ لِاُمَّتِهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :دُعاءُ الوالِدِ لِلوَلَدِ ، کَالماءِ لِلزَّرعِ بِصَلاحِهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ مَن أعانَ وَلَدَهُ عَلی بِرِّهِ ، وهُوَ أن یَعفُوَ عَن سَیِّئَتِهِ ، ویَدعُوَ لَهُ فیما بَینَهُ وبَینَ اللّهِ . (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ علیه السلام لِوُلدِهِ علیهم السلام :اللّهُمَّ ومُنَّ عَلَیَّ بِبَقاءِ وُلدی ، وبِإِصلاحِهِم لی وبِإِمتاعی بِهِم . إلهِی امدُد لی فی أعمارِهِم ، وزِد لی فی آجالِهِم ، ورَبِّ لی صَغیرَهُم ، وقَوِّ لی ضَعیفَهُم ، وأصِحَّ لی أبدانَهُم وأدیانَهُم وأخلاقَهُم ، وعافِهِم فی أنفُسِهِم وفی جَوارِحِهِم وفی کُلِّ ما عُنیتُ بِهِ مِن أمرِهِم ، وأدرِر لی وعَلی یَدَیَّ أرزاقَهُم ، وَاجعَلهُم أبرارا أتقِیاءَ بُصَراءَ سامِعینَ مُطیعینَ لَکَ ، ولِأَولِیائِکَ مُحِبّینَ مُناصِحینَ ، ولِجَمیعِ أعدائِکَ مُعانِدینَ ومُبغِضینَ ، آمّینَ . اللّهُمَّ اشدُد بِهِم عَضُدی ، وأقِم بِهِم أودی ، وکَثِّر بِهِم عَدَدی ، وزَیِّن بِهِم مَحضَری ، وأحیِ بِهِم ذِکری ، وَاکفِنی بِهِم فی غَیبَتی ، وأعِنّی بِهِم عَلی حاجَتی ، وَاجعَلهُم لی مُحِبّینَ ، وعَلَیَّ حَدِبینَ مُقبِلینَ ، مُستَقیمینَ لی مُطیعینَ ، غَیرَ عاصینَ ولا عاقّینَ ولا مُخالِفینَ ولا خاطِئینَ . وأعِنّی عَلی تَربِیَتِهِم وتَأدیبِهِم ، وبِرِّهِم ، وهَب لی مِن لَدُنکَ مَعَهُم أولادا ذُکورا ، وَاجعَل ذلِکَ خَیرا لی ، وَاجعَلهُم لی عَونا عَلی ما سَأَلتُک . وأعِذنی وذُرِّیَّتی مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ . فَإِنَّکَ خَلَقتَنا وأمَرتَنا ونَهَیتَنا ورَغَّبتَنا فی ثَوابِ ما أمَرتَنا ورَهَّبتَنا عِقابَهُ ، وجَعَلتَ لَنا عَدُوّا یَکیدُنا ، سَلَّطتَهُ مِنّا عَلی ما لَم تُسَلِّطنا عَلَیهِ مِنهُ ، أسکَنتَهُ صُدورَنا ، وأجرَیتَهُ مَجارِیَ دِمائِنا ، لا یَغفُلُ إن غَفَلنا ، ولا یَنسی إن نَسینا ، یُؤَمِّنُنا عِقابَکَ ، ویُخَوِّفُنا بِغَیرِکَ ، إن هَمَمنا بِفاحِشَهٍ شَجَّعَنا عَلَیها ، وإن هَمَمنا بِعَمَلٍ صالِحٍ ثَبَّطَنا عَنهُ ، یَتَعَرَّضُ لَنا بِالشَّهَواتِ ، ویَنصِبُ لَنا بِالشُّبُهاتِ ، إن وَعَدَنا کَذِبَنا ، وإن مَنّانا أخلَفَنا ، وإلّا تَصرِف عَنّا کَیدَه یُضِلُّنا ، وإلّا تَقِنا خَبالَهُ (4) یَستَزِلُّنا . اللّهُمَّ فَاقهَر سُلطانَهُ عَنّا بِسُلطانِکَ ، حَتّی تَحبِسَهُ عَنّا بِکَثرَهِ الدُّعاءِ لَکَ ، فَنُصبِحَ مِن کَیدِهِ فِی المَعصومینَ بِکَ . اللّهُمَّ أعطِنی کُلَّ سُؤلی ، وَاقضِ لی حَوائِجی ، ولا تَمنَعنِی الإِجابَهَ وقَد ضَمِنتَها لی ، ولا تَحجِب دُعائی عَنکَ وقَد أمَرتَنی بِهِ ، وَامنُن عَلَیّ بِکُلِّ ما یُصلِحُنی فی دُنیایَ وآخِرَتی ما ذَکَرتُ مِنهُ وما نَسیتُ ، أو أظهَرتُ أو أخفَیتُ ، أو أعلَنتُ أو أسرَرتُ . وَاجعَلنی فی جَمیعِ ذلِکَ مِنَ المُصلِحینَ بِسُؤالی إیّاکَ ، المُنجِحینَ بِالطَّلَبِ إلَیکَ ، غَیرِ المَمنوعینَ بِالتَّوَکُّلِ عَلَیکَ ، المُعَوَّدینَ بِالتَّعَوُّذِ بِکَ ، الرّابِحینَ فِی التِّجارَهِ عَلَیکَ ، المُجارینَ بِعِزِّکَ ، المُوَسَّعِ عَلَیهِمُ الرِّزقُ الحَلالُ مِن فَضلِکَ الواسِعِ بِجودِکَ وکَرَمِکَ ، المُعزّینَ مِنَ الذُّلِّ بِکَ ، وَالمُجارینَ مِنَ الظُّلمِ بِعَدلِکَ ، وَالمعافینَ مِنَ البَلاءِ بِرَحمَتِکَ ، وَالمُغنینَ مِنَ الفَقرِ بِغِناکَ ، وَالمَعصومینَ مِنَ الذُّنوبِ وَالزَّلَلِ وَالخَطاءِ بِتَقواکَ ، وَالمُوَفَّقینَ لِلخَیرِ وَالرُّشدِ وَالصَّوابِ بِطاعَتِکَ ، وَالمُحالِ بَینَهُم وبَینَ الذُّنوبِ بِقُدرَتِکَ ، التّارِکینَ لِکُلِّ مَعصِیَتِکَ ، السّاکِنینَ فی جِوارِکَ . اللّهُمَّ أعطِنا جَمیعَ ذلِکَ بِتَوفیقِکَ ورَحمَتِکَ ، وأعِذنا مِن عَذابِ السَّعیرِ ، وأعطِ جَمیعَ المُسلِمینَ وَالمُسلِماتِ وَالمُؤمِنینَ وَالمُؤمِناتِ مِثلَ الَّذی سَأَلتُکَ لِنَفسی ولِوَلَدی فی عاجِلِ الدُّنیا وآجِلِ الآخِرَهِ ، إنَّکَ قَریبٌ مُجیبٌ ، سَمیعٌ عَلیمٌ ، عَفُوٌّ غَفورٌ ، رَؤوفٌ رَحیمٌ . وآتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَهً ، وفِی الآخِرَهِ حَسَنَهً وقِنا عَذابَ النّارِ . (5)
.
1- .تاریخ أصبهان : ج 1 ص 226 الرقم 344 ، مکارم الأخلاق لابن أبی الدنیا : ص 184 ح 258 ، الفردوس : ج 2 ص 212 ح 3037 کلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 2 ص 98 ح 3314 ؛ مشکاه الأنوار : ص 282 ح 853 .
2- .الفردوس : ج 2 ص 213 ح 3038 عن ابن عمر .
3- .بحار الأنوار : ج 104 ص 98 ح 70 نقلاً عن عدّه الداعی ، ثواب الأعمال : ص 221 ح 1 ، الأمالی للصدوق : ص 363 ح 448 کلاهما عن مسعده عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ؛ المصنّف لابن أبی شیبه : ج 6 ص 101 ح 1 عن الشعبی وفی الثلاثه الأخیره صدره إلی «علی برّه» .
4- .الخَبالُ : الفَسادُ ، ویکون فی الأفعال والأبدان والعقول (النهایه : ج 2 ص 8 «خبل») .
5- .الصحیفه السجادیه : ص 105 الدعاء 25 ، المصباح للکفعمی : ص 218 .
ص: 67
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دعای پدر برای فرزندش ، همانند دعای پیامبر برای امّتش است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دعای پدر برای فرزندش ، همانند آب برای رشد و پرورش کشاورزی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رحمت خدا بر آن کس که فرزندش را بر نیکو کار بودنش [ با والدین ]کمک می کند ، بدین گونه که از خطای او در می گذرد و به درگاه خدا برایش دعا می کند !
امام زین العابدین علیه السلام از دعای ایشان برای فرزندانش :پروردگارا! بر من منّت بگذار و فرزندانم را زنده بدار ، و آنان را برایم صالح بگردان ، و مرا از ایشان بهره مند فرما . خداوندا! عمر آنان را برایم دراز گردان ، و بر مدّت زندگانی شان بیفزای ، و کوچکِ آنان را برایم بپروران ، و ناتوانشان را نیرومند ساز ، و تَن و دین و اخلاقشان را سالم بدار ، و به جان و اندام و هر امری از امور آنان که دلْ نگرانش هستم ، سلامت عطا فرما ، و روزیِ ایشان را برای من و به دست من ، فراوان ساز ، و ایشان را نیکوکار و پرهیزگار و بینا و شنوا و فرمان بردار خودت ، و دوستدار و خیرخواه دوستانت ، و دشمن و متنفّر از همه دشمنانت ، قرار ده . آمین ! خداوندا! بازویم را با آنان توانمند بساز ، و خمیدگی ام را با آنان راست بفرما ، و به واسطه آنان ، بر عدّه من بیفزای ، و در بودنم ، آنان را مایه آراستگی ام قرار بده ، و یاد و نام مرا به واسطه آنان زنده بدار ، و در نبودم ، امورم را به وسیله آنان به عهده بگیر ، و ایشان را یاور من در کارهایم قرار ده ، و نسبت به من ، دوستدار و مهربان و متوجّه و درستکار و فرمان بردار قرارشان ده ، نه نافرمان و بدرفتار و ناسازگار و خطا کار . و مرا در تعلیم و تربیت آنان و نیکی نمودن به ایشان ، یاری فرما ، و از جانب خود ، افزون بر ایشان ، پسرانی دیگر نیز به من ببخش ، و آن را برایم سبب خیر گردان ، و آنان را در آنچه از تو خواستم ، برایم کمک قرار بده ، و مرا و فرزندانم را از شیطانِ رانده شده [ از درگاهت ] پناه بده ؛ چرا که تو ما را آفریدی و به ما امر و نهی کردی ، و به پاداش آنچه ما را بِدان امر فرمودی ، ترغیبمان نمودی ، و از کیفر آنچه ما را از آن نهی کردی ، ترساندی ، و برای ما دشمنی قرار دادی که هماره در صدد فریب دادن ماست ، و او را بر ما چنان تسلّط دادی که ما را بر او چنان تسلّطی نبخشیدی . او را در سینه های ما جای دادی ، و در رگ هایمان [ چون خون ]روانش ساختی ، آن سان که اگر ما از او غافل بشویم ، او دَمی [ از ما ] غافل نمی شود ، و اگر ما [ او را ] از یاد ببریم ، او [ ما را ] از یاد نمی برد . ما را از کیفر تو آسوده خاطر می دارد ؛ امّا از غیرِ تو می ترساند . اگر آهنگِ زشتکاری پیش گیریم ، ما را به آن تشویق می کند ، و اگر آهنگِ کاری نیک کنیم ، ما را در آن ، سست می گردانَد . با شهوات ، قصد ما می کند ، و با شُبهات ، به سراغ ما می آید . اگر وعده مان دهد ، دروغ می گوید ، و اگر امیدمان دهد ، خلاف آن عمل می کند . اگر تو ، نیرنگ او را از ما دور نگردانی ، گم راهمان می سازد ، و اگر ما را از تباهکاریِ او نگه نداری ، ما را می لغزانَد . بار خدایا ! پس با چیرگیِ خودت ، چیرگی او را بر ما در هم شکن ، تا با خواندنِ بسیارِ تو ، او را از ما باز داری ، و به یاری تو ، از نیرنگ او مصون بمانیم . بار خدایا ! همه خواسته هایم را به من عطا بفرما ، و حاجت هایم را برآورده بساز ، و از اجابت دعا که آن را برایم ضمانت کرده ای ، محرومم مگردان ، و دعایم را که تو خود ، مرا بدان فرمان داده ای ، از درگاهت باز مدار ، و هر آنچه را که در دنیا و آخرتم ، موجب اصلاح حال من است ، به من ارزانی بدار ، چه آنها که یاد کردم و چه آنها که فراموش کردم [ بگویم ] ، چه آنها که به زبان آوردم و چه آنها که در دل داشتم ، چه آنها که آشکار نمودم وچه آنها که پنهان داشتم . در همه اینها ، مرا به سبب درخواستم از تو ، از درستکاران قرار بده ؛ از دست یابندگان به تقاضایشان از تو ؛ از محروم ناشدگان از توکّل بر تو ؛ از خو گرفتگان به پناه جستن از تو ؛ از سود برندگان در سودایِ با تو ؛ از پناهندگان به عزّت تو ؛ از آنان که از فضل خود ، روزیِ حلال را برایشان فراخ گردانیده ای ، و به جود و کَرَمت ، به ایشان گشایش داده ای ؛ از آنان که به واسطه تو ، از ذلّت ، به عزّت رسیده اند ، و از ستم ، به عدل تو پناه آورده اند ، و به رحمت تو ، از بلا رهیده اند ، و به توانگریِ تو ، از فقر به بی نیازی رسیده اند ، و به برکتِ پرواداری از تو ، از گناه ها و لغزش ها و خطا مصون مانده اند ، و بر اثرِ طاعت تو ، به خوبی و هدایت و دوستی موفّق گشته اند ، و به واسطه قدرت تو ، میان آنان و گناهان ، مانعْ پدیده آمده است . آنان که هر نافرمانی ای را وا نهادند و در پناه تو آرمیدند . پروردگارا ! همه این موهبت ها را ، به توفیق و رحمتت ، به ما عطا بفرما ، و ما را از عذاب آتشِ سوزان ، پناه بده ، و همانند آنچه را برای خود و فرزندانم در دنیا و آخرت از تو خواستم ، به همه مسلمانان ، از مرد و زن ، و جمله مؤمنان ، از مرد و زن ، عطا بفرما ، که به راستی ، تو ، نزدیک و اجابت کننده و شنوا و دانا و با گذشت و آمرزنده و رئوف و مهربانی . ما را در دنیا ، نیکی ده و در آخرت نیز نیکی ده ، و از عذاب آتش ، نگاهمان بدار .
.
ص: 68
. .
ص: 69
. .
ص: 70
2 / 11 4النَّهیُ عَنِ الدُّعاءِ عَلَی الأَولادِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تَدعوا عَلی أولادِکُم فَیوافِقَ ذلِکَ إجابَهً . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَدعوا عَلی أنفُسِکُم ، ولا تَدعوا عَلی أولادِکُم ، ولا تَدعوا عَلی أموالِکُم ؛ لا تُوافِقوا مِنَ اللّهِ ساعَهً یُسأَلُ فیها عَطاءٌ فَیَستَجیبُ لَکُم . (2)
.
1- .الفردوس : ج 5 ص 51 ح 7432 ، تاریخ أصبهان : ج 2 ص 296 الرقم 1784 کلاهما عن ابن عمر .
2- .صحیح مسلم : ج 4 ص 2304 ح 3009 ، سنن أبی داود : ج 2 ص 88 ح 1532 نحوه ، صحیح ابن حبّان : ج 13 ص 52 ح 5743 ، ریاض الصالحین : ص 538 کلها عن جابر ، کنز العمّال : ج 2 ص 93 ح 3292 .
ص: 71
2 / 12 - 1 نهی از نفرین کردن فرزندان
2 / 11 4نهی از نفرین کردن فرزندانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرزندانتان را نفرین نکنید ، که یک وقت ، به اجابت می رسد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خودتان را نفرین نکنید . فرزندانتان را نفرین نکنید . اموالتان را نفرین نکنید . مبادا [نفرینتان] با ساعتی مصادف شود که اگر در آن ، درخواستی شود ، خداوند ، درخواستتان را اجابت می کند!
.
ص: 72
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَمَنَّوا هَلاکَ شَبابِکُم وإن کانَ فیهِم غَرامٌ (1) ؛ فَإِنَّهُم عَلی ما کانَ فیهِم عَلی خِلالٍ : إمّا أن یَتوبوا فَیَتوبَ اللّهُ عَلَیهِم ، وإمّا أن تُرَدَّ بِهِمُ (2) الآفاتُ ؛ إمّا عَدُوّا فَیُقاتِلوهُ ، وإمّا حَریقا فَیُطفِئوهُ ، وإمّا ماءً فَیَسُدّوهُ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :أیُّما رَجُلٍ دَعا عَلی وَلَدِهِ ، أورَثَهُ اللّهُ الفَقرَ . (4)
.
1- .الغرامُ : الشرُّ الدائمُ (الصحاح : ج 5 ص 1996 «غرم») .
2- .فی المصدر : «تردیهم» ، والتصویب من الفردوس .
3- .حلیه الأولیاء : ج 5 ص 119 ، الفردوس : ج 5 ص 18 ح 7315 کلاهما عن ابن عباس .
4- .عدّه الداعی : ص 80 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 99 ح 77 .
ص: 73
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ جوانانتان را آرزو نکنید ، هر چند شرارتی در آنها باشد ؛ زیرا با وجود آن ، از چند حال ، خارج نیستند : یا توبه می کنند و خدا توبه شان را می پذیرد ، یا به وسیله آنها خطرات دفع می شود: با دشمن می جنگند ، یا آتشی را خاموش می کنند ، و یا جلوی آبی [ و سیلی ] را می بندند .
امام صادق علیه السلام :هر مردی که فرزندش را نفرین کند ، خداوند ، او را دچار فقر می سازد .
.
ص: 74
. .
ص: 75
تحلیلی در باره عوامل تحکیم خانواده
اشاره
تحلیلی در باره عوامل تحکیم خانوادهیکی از اساسی ترین راه های استقرار و استمرار ارزش های اخلاقی و دینی در جامعه ، تقویت و تحکیم نهاد خانواده است . برای یافتن راه تقویت این نهاد ارزشمند ، توجّه به این نکته ضروری است که پیوند خانوادگی ، در دو عنصر روانی و معنویِ «محبّت» و «قداست» ، ریشه دارد . از نظر احادیث اسلامی ، دوستی ، خود ، نوعی پیوند خانوادگی است ، چنان که از امام علی علیه السلام روایت شده است : المَوَدَّهُ نَسَبٌ . (1) دوستی ، خویشاوندی است . ایشان در جایی دیگر می فرماید : المَوَدَّهُ أقرَبُ رَحِمٍ . (2) دوستی ، نزدیک ترین خویشاوندی است . امام علی علیه السلام نیاز خویشاوندی را به دوستی ، بدین سان بیان می فرماید : کُلُّ قَرابَهٍ تَحتاجُ إلیَ المَوَدَّهِ . (3) هر خویشاوندی ای نیازمند دوستی است .
.
1- .غرر الحکم : ج 1 ص 31 ح 81 .
2- .غرر الحکم : ج 1 ص 172 ح 649 .
3- .مطالب السَّؤول : ص 50 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 59 . نیز ، ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 31 (ارزش دوستی) .
ص: 76
بلکه پیوند خانوادگی بدون محبّت و دوستی ، فاقد معنای حقیقی است ، همان گونه که امام علی علیه السلام می فرماید : صَدیقُکَ أخوکَ لِأبیکَ وَ اُمِّکَ ، وَ لیسَ کُلُّ أخٍ لَکَ مِن أبیکَ وَ اُمِّکَ صَدیقُکَ! (1) دوستت برادر تنی توست ، حال آن که هر برادر تنی تو ، دوست تو نیست! همچنین باورهای دینی و اعتقاد به قداست خانواده، در پیوند خانوادگی ، نقشی سازنده و تعیین کننده دارند ؛ زیرا زندگی و دوستی با کسانی که از باورهای دینی برخوردار نیستند و تقدّس معنوی خانواده را باور ندارند و تنها به ظواهر مادّی می اندیشند ، قابل اعتماد نیست . از امام علی علیه السلام روایت شده است که می فرماید : وُدُّ أبناءِ الدُّنیا یَنقَطِعُ ، لِانقِطاعِ أسْبابِهِ . (2) دوستیِ فرزندان (وابستگانِ) دنیا گسسته می شود ؛ زیرا عوامل آن ، گسستنی است . ایشان همچنین می فرماید : وُدُّ أبناءِ الآخِرَهِ یَدُومُ ، لِدَوامِ سَبَبِهِ . (3) دوستیِ فرزندان (وابستگانِ) آخرت ، پایدار می شود ؛ زیرا عامل آن ، پایدار است . امام علی علیه السلام تعبیر زیبای دیگری نیز دارند : مَوَدَّهُ ذَوِی الدِّینِ بَطیئَهُ الاِنقِطاعِ ، دائِمَهُ الثَّباتِ وَ البَقاءِ . (4) دوستیِ دینداران ، دیر گسل است و ثبات و دوام آن ، همیشگی است . مدبّر حکیم جهان ، به منظور شکل گرفتن نهاد خانواده ، به طور طبیعی ، دو همسر را با رشته محبّت ، به هم پیوند داده است ، چنان که می فرماید :
.
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 390 ح 5834 .
2- .غرر الحکم : ج 6 ض 238 ح 10117 .
3- .غرر الحکم : ج 6 ص 238 ح 10118 .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 132 ح 9806 . نیز ، ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 133 (آنچه دوستی را پایدار می کند) .
ص: 77
الف - مهم ترین وظایف مشترک مرد و زن
1 . اظهار محبّت
«وَ مِنْ ءَایَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُواْ إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّهً وَ رَحْمَهً . (1) و از نشانه های [عظمت] او ، این که از [ نوع ] خودتان ، همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید، و میانتان دوستی و رحمت نهاد» . بدین ترتیب ، با ارزش معنوی قائل شدن برای پیوند زناشویی ، به این نهاد ، تقدّس بخشیده شده است . پس هر چه موجب تقویت محبّت و قداست خانواده شود ، این نهاد مقدّس را تحکیم می بخشد ، و هر چه از محبّت و قداست خانواده بکاهد ، موجب سستی و فروپاشیِ خانواده می شود . نخستین گام در جهت تحکیم نهاد خانواده ، رعایت آدابی است که برای تشکیل خانواده در اسلام ، مقرّر شده است . (2) افزون بر این ، در احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام ، ره نمودهای بسیار ارزنده ای برای تقویت محبّت و قداست خانواده ارائه شده است که مهم ترین آنها را به سه دسته می توان تقسیم کرد : الف وظایف مشترک مرد و زن ؛ ب وظایف خاصّ مرد ؛ ج وظایف خاصّ زن .
الف مهم ترین وظایف مشترک مرد و زن1 . اظهار محبّتیکی از آداب مهمّ معاشرت در اسلام ، (3) اظهار محبّت متقابل به یکدیگر است . از
.
1- .روم : آیه 21 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 311 (خانواده / فصل یکم / آداب ازدواج و تشکیل خانواده) .
3- .ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 209 (آداب دوستی / اعلام دوستی) .
ص: 78
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که می فرماید : أبدِ المَوَدَّهَ لِمَن وادَّکَ تَکُن أثبَتَ . (1) دوستیِ خود را به آن که تو را دوست دارد ، اظهار کن تا [این دوستی ]استوارتر شود . ایشان در حدیثی دیگر می فرماید : إذا أحَبَّ أحَدُکُم أخاهُ فَلیُعلِمهُ ، فَإنَّهُ أصلَحَ لِذاتِ البَینِ . (2) هر گاه یکی از شما برادر [مسلمان] خود را دوست می دارد ، او را [از این دوستی ]باخبر کند ؛ چرا که این کار ، افراد را بیشتر به هم پیوند می دهد . به طور طبیعی ، هر کس همسر خود را دوست دارد ، با اظهار محبّت خود به او ، سبب می شود که دوستیِ آنان استوارتر شود و پیوند خانوادگی شان تحکیم یابد . زن و مرد ، هر دو در این وظیفه مشترک اند ؛ ولی از آن جا که زن ، نیاز بیشتری به ابراز احساسات مرد دارد ، در احادیث اسلامی ، اظهار محبّت مرد به زن ، بیشتر توصیه شده است . (3) از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که می فرماید : قَولُ الرَّجُلِ لِلمَرأهِ : «إنّی اُحِبُّکِ» لا یَذهَبُ مِن قَلبِها أبَدا . (4) این سخن مرد به زن که : «دوستت دارم» ، هرگز از دل زن ، بیرون نمی رود . در حدیث دیگری نیز از ایشان آمده : إذا نَظَرَ العَبدُ إلی وَجهِ زَوجِهِ وَ نَظَرَت إلَیهِ ، نَظَرَ اللّهُ إلَیهِما نَظَرَ رَحمَهٍ ، فَإذا أخَذَ بِکَفِّها وَ أخَذَت بِکَفِّهِ ، تَساقَطَت ذُنوبُهُما مِن خِلالِ أصابِعِهِما . (5)
.
1- .الإخوان : ص 136 ، 66 .
2- .النوادر ، راوندی : ص 12 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 427 (خانواده / فصل دوم / محبّت دو جانبه میان زن و شوهر) .
4- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 428 ح 253 .
5- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 28 ح 257 .
ص: 79
هر گاه بنده ، به چهره همسرش و همسرش به چهره او بنگرد ، خداوند به آن دو ، با نگاه مهرآمیز می نگرد . پس هر گاه دست یکدیگر را بگیرند ، گناهان آن دو ، از لای انگشتانشان فرو می ریزد . همچنین اظهار محبّت به فرزندان ، (1) موجب گرم شدن هر چه بیشتر کانون خانواده می شود : المُؤمِنُ حَبیبُ اللّهِ وَ وَلَدُهُ تُحفَهُ اللّهِ ، فَمَن رَزَقَهُ اللّهُ وَلَدا فِی الإسلامِ فَلیُکثِر قُبلَتَهُ . (2) مؤمن ، دوست خداست و فرزند او هدیه خدا . پس هر که خداوند در اسلام ، به او فرزندی روزی کرد ، باید او را زیاد ببوسد . البتّه باید توجّه داشت که افراط در محبّت خانوادگی ، به گونه ای که موجب غفلت از خداوند متعال و ارزش های اسلامی و انسانی شود ، به شدّت نکوهیده است . از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که خطاب به عبد اللّه بن مسعود می فرماید : یَابنَ مَسعودٍ ! إیّاکَ أن تَدَعَ طاعَهَ اللّهِ وَ تَقصِدَ مَعصِیَتَهُ شَفَقَهً عَلی أهلِکَ ، لِأَنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ : «یَاأَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْاْ یَوْمًا لَا یَجْزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَ لَا موْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَیْئا» (3) . (4) ای پسر مسعود! مبادا دلسوزی برای خانواده ات ، موجب شود که طاعت خدا را وا نهی و نافرمانی اش را در پیش گیری ؛ زیرا خداوند متعال می فرماید : «ای مردم! از پروردگارتان پروا بدارید ، و بترسید از روزی که هیچ پدری ، به کار فرزندش نمی آید و هیچ فرزندی نیز به کار پدرش» . بنا بر این ، قلمروِ دوستی و اظهار محبّت به خانواده ، محدود به مقرّرات اسلامی است .
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 433 (خانواده / فصل دوم / بوسیدن فرزندان) .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 432 ح 264 .
3- .لقمان : آیه 33 .
4- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 434 ح 269 .
ص: 80
2 . خوش خویی و خوش رفتاری
2 . خوش خویی و خوش رفتارییکی دیگر از عوامل تحکیم خانواده ، خوش اخلاقی است . از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که می فرماید : حُسنُ الخُلقِ یُثبِتُ المَوَدَّهَ . (1) خوش خویی ، دوستی را استوار می کند . این وظیفه نیز میان مرد و زن ، مشترک است ؛ امّا از آن جا که مرد ، ریاست خانواده را به عهده دارد ، در باره داشتن خوی نیکو ، به او بیشتر توصیه شده است . از اَنَس بن مالک نقل شده که از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید : ایمانِ کدام یک از مؤمنان ، کامل تر است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : أحسَنُهُم خُلُقا مَعَ أهلِهِ . (2) آن که با خانواده اش ، خوش اخلاق تر باشد . در حدیثی دیگر از ایشان آمده است : أحسَنُ النّاسِ إیمانا أحسَنُهُم خُلُقا وَ ألطَفُهُم بِأهلِهِ ، وَ أنا ألطَفُکُم بِأهلی . (3) شایسته ترینِ مردمان ، از جهت ایمان ، کسی است که خوش اخلاق ترینِ آنها باشد و با خانواده اش مهربان تر باشد ، و من ، مهربان ترینِ شما با خانواده ام هستم . همچنین با این که خوش رفتاری متقابل مرد و زن برای تحکیم پیوند خانوادگی ضروری است ، امّا قرآن کریم به مردها این گونه توصیه می فرماید : «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکْرَهُواْ شَیْئا وَیَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا . (4)
.
1- .تحف العقول : ص 45 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 440 ح 279 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 438 ح 277 .
4- .نساء : آیه 19 .
ص: 81
3 . رعایت حقوق
و با آنها به شایستگی رفتار کنید و اگر از آنان خوشتان نیامد، پس چه بسا چیزی را خوش نمی دارید و خدا در آن ، مصلحت فراوان قرار می دهد» . از امام صادق علیه السلام روایت شده که می فرماید : إنَّ المَرءَ یَحتاجُ فی مَنزِلِهِ وَ عِیالِهِ إلی ثَلاثِ خِصالٍ یَتَکَلَّفُها وَ إن لَم یَکُن فی طَبعِهِ ذلِکَ : مُعاشَرَهٍ جَمیلَهٍ ، وَ سَعَهٍ بِتَقدیرٍ ، وَ غَیرَهٍ بِتَحَصُّنٍ . (1) مرد ، در [ اداره ] خانه و خانواده اش ، به سه خصلت نیاز دارد که باید آنها را به کار بَرَد ، اگر چه این ویژگی ها در درون او نباشد : خوش خویی ، گشاده دستیِ سنجیده ، و غیرت برای ناموسداری .
3 . رعایت حقوقیکی دیگر از وظایف مشترک زن و مرد که نقشی اساسی در تحکیم نهاد خانواده دارد ، رعایت حقوق متقابل یکدیگر است . بر پایه روایتی ، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره این وظیفه ، چنین هشدار داده است : ألا إنَّ لَکُم عَلی نِسائِکُم حَقّا ، وَ لِنِسائِکُم عَلَیکُم حَقّا . (2) آگاه باشید که شما را بر زنانتان ، حقّی است ، و زنانتان را بر شما حقّی ! در رساله الحقوق که از امام زین العابدین علیه السلام روایت شده ، در باره حقّ همسر آمده است : أمّا حَقُّ الزَّوجَهِ فَأن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَها لَکَ سَکَنا وَ اُنسا ، فَتَعلَمَ أنَّ ذلِکَ نِعمَهٌ مِنَ اللّهِ عز و جل عَلیکَ ، فَتُکرِمَها وَ تَرفُقَ بِها ، وَ إن کانَ حَقُّکَ عَلیها أوجَبَ . (3) حقّ همسر ، این است که بدانی خدای عز و جل ، او را مایه آرامش و اُنس تو قرار داده و
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 438 ح 273
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 506 ح 427 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 510 ح 432 .
ص: 82
بدانی که این ، خود ، نعمتی است از جانب خداوند عز و جل به تو . پس ، او را گرامی بداری و با او مهربان باشی ، هر چند حقّ تو بر او لازم تر است . رعایت حقّ خانواده بر مرد ، آن قدر اهمیت دارد که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این گونه روایت شده است : مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَیَّعَ مَن یَعولُ ! (1) ملعون است ، ملعون است کسی که خانواده اش را واگذارد ! و در حدیثی دیگر می فرماید : کَفی بِالمَرءِ إثما أن یُضَیِّعَ مَن یَعولُ . (2) مرد را همین گناه بس که در حقّ خانواده اش ، کوتاهی ورزد . همچنین حق شناسی زن نسبت به شوهر ، آن قدر ارزشمند است که پاداش جهاد دارد . از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود : جِهادُ المَرأَهِ حُسنُ التَّبَعُّلِ . (3) جهاد زن ، خوبْ شوهرداری کردن است . ابن عبّاس می گوید : زنی به نام «لینه»، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای پیامبر خدا ! من به نمایندگی از زنان، نزد شما آمده ام . هیچ زنی تا روز قیامت ، سخن مرا نمی شنود، مگر این که از آن، خوش حال خواهد شد . خدای یگانه، هم پروردگار مردان است و هم پروردگار زنان . آدم علیه السلام ، هم پدرِ مردان است و هم پدرِ زنان . حوّا، هم مادرِ مردان است و هم مادرِ زنان . خداوند، جهاد را بر مردان، مقرّر داشته است . اگر شهید شدند، نزد پروردگارشان زنده اند و روزی می خورند ، و اگر [ در راهِ رفتن
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 504 ح 424 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 506 ح 425 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 440 ح 282 .
ص: 83
4 . تأمین نیازهای جنسی
اشاره
به جهاد ] مُردند ، باز نزد خداوند ، پاداش دارند ، و اگر [ زنده ] باز گشتند ، خداوند به آنان پاداش داده است . ما زنان ، از بیماران ، پرستاری می کنیم و مجروحان را مداوا می نماییم . پس ما چه پاداشی داریم ؟ پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود : یا وافِدَهَ النِّساءِ ! أبلِغی مَن لَقیتِ مِنَ النِّساءِ ، أنّ طاعَهَ الزَّوجِ وَ الاعتِرافَ بِحَقِّهِ تَعدِلُ ذلِکَ کُلَّهُ . (1) ای نماینده زنان ! به هر یک از زنان که ملاقاتش کردی ، ابلاغ کن که اطاعت از شوهر و پذیرفتن حقّ او ، با همه اینها [ که گفتی ] ، برابری می کند . در ارزیابی احادیثی که در باره حقوق مرد و زن وارد شده ، توجّه به این نکته ضروری است که اسلام ، دین حق و عدل است و بر اساس این ، حقوق همه اعضای خانواده ، اعم از مرد ، زن و فرزندان ، بر پایه نیازهای واقعی خانواده سالم و صالح ، مقرّر گردیده است . بنا بر این ، تأکید برخی از احادیث بر حقوق ویژه مرد ، یا حقوق ویژه زن ، می تواند ناظر بر شرایط خاصّ فرهنگیِ حاکم بر جامعه باشد .
4 . تأمین نیازهای جنسییکی از مهم ترین عوامل تحکیم خانواده ، پاسخگویی مثبت و متقابلِ زوجین به نیازهای جنسی یکدیگر است . بر پایه برخی تحقیقات ، در ایران ، دست کم پنجاه درصد طلاق هایی که در دادگاه خانواده به بهانه های گوناگون صورت می گیرد ، ریشه در مسائل جنسی دارد و به تجربه ثابت شده است که در خانواده هایی که مشکلات جنسی زوج ها برطرف شده ، احتمال فروکش کردن مشکلات خانواده ، افزایش یافته است . (2)
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 522 ح 453 .
2- .ر . ک : سایت خبری «تابناک» 19 / 1 / 1387 ، مصاحبه دکتر سیّد کاظم فروتن ، سرپرست کلینیک سلامت خانواده .
ص: 84
ره نمودهای اسلام ، برای تأمین نیازهای جنسی زوجین
یک . توصیه به آراستگی زن برای شوهر
ره نمودهای اسلام ، برای تأمین نیازهای جنسی زوجیناسلام ، ره نمودهای ارزنده ای برای تأمین نیازهای جنسی زوجین دارد که اگر مورد توجّه قرار می گرفتند ، نهاد خانواده در جامعه ما تا این حد ، دچار سستی و فروپاشی نمی شد . متن این ره نمودها در مبحث «عوامل تحکیم خانواده» (فصل ششم) گذشت ؛ امّا خلاصه آنها عبارت اند از :
یک . توصیه به آراستگی زن برای شوهرنخستین ره نمودی که زمینه را برای تأمین نیازهای جنسی زوجین آماده می کند ، آرایش کردن زن برای شوهرش است . در احادیث اسلامی ، از یک سو ، آرایش زن برای غیر شوهر ، به شدّت مذموم و ممنوع شناخته شده (1) و از سوی دیگر ، آرایش زن برای شوهرش ، مورد تأکید قرار گرفته است . این ، بدان معناست که آرایش زن می تواند مقدّمه فروپاشی خانواده و یا تحکیم این نهاد مقدّس باشد . به این احادیث ، توجّه کنید : لَولا أنَّ المَرأهَ تَصَنَّعُ لِزَوجِها لَصَلَفَت عِندَهُ . (2) اگر زن ، خود را برای شوهرش نمی آراست ، بی گمان در دل او جا نمی گرفت . لِتَطَیَّبِ المَرأهُ المُسلِمَهُ لِزَوجِها . (3) زن مسلمان باید خود را برای شوهرش خوش بو سازد . بر پایه گزارش مُقاتل بن حیّان ، هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله دختران خود را شوهر می داد ، هم به آنها توصیه می کرد که قبل از آمیزش ، خود را شستشو کنند و هم به
.
1- .ر . ک : ص 139 (خانواده / فصل سوم / خودآرایی زن برای غیر شوهرش) .
2- .ر . ک : ص 8 ح 508 .
3- .ر . ک : ص 8 ح 510 .
ص: 85
دو . توصیه به آراستگی مرد برای همسر
شوهران آنها . (1)
دو . توصیه به آراستگی مرد برای همسربه همان میزان که آرایش زن برای شوهر توصیه شده ، آراستگی مرد برای همسر نیز در احادیث اسلامی ، مورد تأکید است . در حدیثی آمده است : یَجِبُ عَلَی الرَّجُلِ لِامرَأتِهِ ما یَجِبُ لَهُ عَلَیها ، أن یَتَزَیَّنَ لَها کَما تَتَزَیَّنُ لَهُ فی غَیرِ مَأثَمٍ . (2) مرد در برابر زنش ، همان وظیفه ای را دارد که زنش در برابر او دارد ؛ یعنی خود را برای او بیاراید ، همچنان که زنش ، خود را برای او می آراید ؛ ولی نباید به گناه بیفتد . در جای دیگری آمده است : تَهِیئَهُ الرَّجُلِ لِلمَرأهِ مِمّا یَزیدُ فی عِفَّتِها . (3) آراسته بودن مرد برای زن ، از عواملی است که بر پاک دامنیِ زن می افزاید . نکته قابل تأمّل ، این که بر پایه حدیثی از امام کاظم علیه السلام ، یکی از عوامل آلودگیِ زنان شوهردار ، بی توجّهی شوهران آنان به آراستگی خود برای همسران است . متن حدیث ، این است : إنَّ التَهیِئَهَ مِمّا یَزیدُ فی عِفَّهِ النِّساءِ ، وَ لَقَد تَرَکَ النِّساءُ العِفَّهَ بِتَرکِ أزواجِهِنَّ التَّهیِئَهَ . (4) آراسته بودن ، از عواملی است که بر پاک دامنیِ زن می افزاید . زنان ، از آن رو ترکِ پاک دامنی می کنند که شوهرانشان آراسته بودن را ترک می نمایند .
.
1- .ر . ک : ص 9 ح 511 .
2- .ر . ک : ص 10 ح 512 .
3- .ر . ک : ص 10 ح 515 .
4- .ر . ک : ص 10 ح 516 .
ص: 86
سه . تأکید بر پاداش معنویِ تأمین نیازهای جنسی
چهار . نکوهش عدم تأمین نیازهای جنسی
سه . تأکید بر پاداش معنویِ تأمین نیازهای جنسینکته حائز اهمّیت و قابل تأمّل ، این که احادیث اسلامی ، به منظور تشویق زوجین بر تأمین نیازهای جنسی یکدیگر ، تأکید دارند که لذّت جنسی حلال که یک امر صد در صد مادّی است ، پاداش معنوی نیز دارد . محدّث بزرگ ، شیخ کلینی در این باره روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود : إیتَ أهلَکَ تُؤجَرْ . با همسرت نزدیکی کن که پاداش می گیری . و وقتی ابو ذر با شگفتی از ایشان می پرسد : «برای نزدیکی کردن با آنها مأجور هستم؟!» ، پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ می دهد : کَما أنَّکَ إذا أتَیتَ الحَرامَ اُزِرتَ ، فَکَذلِکَ إذا أتَیتَ الحَلالَ اُوجِرتَ . (1) همان گونه که اگر مرتکب حرام شوی ، گناهکار هستی ، هر گاه با حلال در آمیزی ، پاداش می یابی . در حدیثی دیگر از ایشان آمده است : فَإذا هُوَ جامَعَ تَحاتُّ عَنهُ الذُّنوبُ کَما یَتَحاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ ، فَإذا هُوَ اغتَسَلَ انسَلَخَ مِنَ الذُّنوبِ . (2) چون [مرد] آمیزش کند ، گناهان او همچون برگ درخت ، فرو می ریزند ، و هر گاه غسل کند ، از گناهان ، شسته می شود .
چهار . نکوهش عدم تأمین نیازهای جنسیدر شماری از احادیث روایات ، هم مرد به سبب عدم تأمین نیازهای جنسی همسر و
.
1- .ر . ک : ص 14 ح 521 .
2- .ر . ک : ص 14 ح 520 .
ص: 87
پنج . وجوب تأمین نیازهای جنسی
هم زن ، به حسب عدم تأمین نیازهای جنسی شوهر ، به شدّت نکوهش شده اند . (1) جالب توجّه این که طبق نقل مرحوم کلینی ، پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به زنان می فرماید : لا تُطَوِّلَنَّ صَلاتَکُنَّ لِتَمنَعنَ أزواجَکُنَّ . (2) نمازهای خود را طول ندهید تا شوهرانتان را [ از خود ] باز دارید . در حدیثی دیگری نیز آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله خطاب به یکی از یاران خود به نام عثمان بن مظعون که به دلیل پرداختن بیش از حد به عبادت ، از ادای حقوق جنسی همسر خود امتناع می ورزید می فرماید : إنَّ لِأهلِکَ عَلَیکَ حَقّا . (3) همسرت بر تو حقّی دارد . و در حدیثی دیگر خطاب به او می فرماید : یا عُثمانُ ! لَم یُرسِلنِی اللّهُ تَعالی بِالرَّهبانِیَّهِ ، وَ لکِن بَعَثَنی بِالحَنیفِیَّهِ السَّهلَهِ السَّمحَهِ ، أصومُ وَ اُصَلّی ، وَ ألمِسُ فَمَن أحَبَّ فِطرَتی فَلیَستَنَّ بِسُنَّتی ، وَ مِن سُنَّتِی النِّکاحُ . (4) ای عثمان ! خداوند متعال ، مرا به رهبانیت نفرستاده ؛ بلکه مرا با آیین یکتاپرستیِ سهل و ساده گیر ، فرستاده است . من ، هم روزه می گیرم و هم نماز می خوانم و هم با همسرم آمیزش می کنم . پس هر که آیین مرا دوست دارد ، باید از سنّت من پیروی کند و از جمله سنّت من ، ازدواج کردن است .
پنج . وجوب تأمین نیازهای جنسیافزون بر توصیه و تشویق به تأمین نیازهای جنسی و نکوهشِ امتناع از این اقدام ،
.
1- .ر . ک : ص 19 (خانواده / فصل دوم / پاسخ دادن به غرایز جنسی / نکوهشِ کوتاهیِ زن در پاسخگویی به نیاز شوهر) .
2- .ر . ک : ص 18 ح 529 .
3- .ر . ک : ص 22 ح 533 .
4- .ر . ک : ص 26 ح 535 .
ص: 88
شش . رعایت آداب آمیزش
5 . همکاری
تأمین نیاز جنسی زن ، حقّی است که حدّ اکثر چهار ماه یک بار ، بر مرد ، شرعا واجب است . صفوان بن یحیی از امام رضا علیه السلام پرسید که : مرد ، به دلیل مصیبتی که بر او وارد شده ، چند ماه و یا یک سال به همسر جوان خود نزدیک نمی شود . البتّه قصد زیان وارد کردن به همسرش را هم ندارد . امام علیه السلام فرمود : إذا تَرَکَها أربَعَهَ أشهُرٍ کانَ آثِما بَعدَ ذلِکَ . (1) چنانچه چهار ماه ، او را ترک کند ، پس از آن ، گناهکار است .
شش . رعایت آداب آمیزشرعایت آنچه در باره آداب آمیزش جنسی در احادیث اسلامی آمده ، مانند : احساس نیاز جنسی ، شوخی و بازی ، و درنگ ، (2) نیز در تأمین نیازهای جنسی ، بسیار مؤثّر است . تصریح پیشوایان اسلام به این آداب ، بدین معناست که آموزش جنسی در حدّ مشروع ، نه تنها ضدّ ارزش نیست ، بلکه اقدامی ضروری و در جهت تأمین کامل این نیاز غریزی ، و تحکیم نهاد مقدّس خانواده است . رعایت شمار دیگری از آداب آمیزش جنسی ، مانند : ذکر و دعا ، (3) قداست معنوی این اقدام را تقویت می کند و بدین سان ، وسیله دیگری برای تحکیم نهاد خانواده فراهم می گردد .
5 . همکارییکی از وظایف اخلاقی مشترک زوجین که در تحکیم بنیان خانواده ، نقشی
.
1- .ر . ک : ص 30 ح 539 .
2- .ر . ک : ص 31 (خانواده / فصل دوم / آنچه در هنگام آمیزش ، رعایت آن شایسته است) .
3- .ر . ک : ص 37 (خانواده / فصل دوم / ذکر و دعا) .
ص: 89
اساسی دارد ، یاری رساندن آنان به یکدیگر در اداره امور زندگی است . احادیث اسلامی ، تعبیرهای بلند و قابل تأمّلی در این زمینه دارند که به این عامل تحکیم ، قداست خاصّی می بخشند . در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به امام علی علیه السلام آمده است : یا عَلِیُّ ! لا یَخدِمُ العِیالَ إلّا صِدّیقٌ أو شَهیدٌ ، أو رَجُلٌ یُریدُ اللّهِ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَ الآخِرَهِ . (1) ای علی ! به خانواده خود ، خدمت نمی کند ، مگر راستگو ، یا شهید ، یا مردی که خداوند ، خیر دنیا و آخرت را برای او بخواهد . در حدیثی دیگر می خوانیم : خِدمَتُکَ زَوجَتَکَ صَدَقَهٌ . (2) خدمتِ تو به همسرت ، صدقه است . در حدیث دیگری ، چنین آمده است : إنَّ الرَّجُلَ إذا سَقَی امرَأتَهُ مِنَ الماءِ اُجِرَ . (3) مرد ، هر گاه به همسرش آبی بنوشاند ، پاداش می بَرَد . و باز می فرماید : المُؤمِنُ یُؤجَرُ فی کُلِّ شَی ءٍ ، حَتّی فِی اللُّقمَهِ یَرفَعُها إلی فِی امرَأتِهِ . (4) به مؤمن ، برای هر چیزی ، پاداش داده می شود ، حتّی برای لقمه ای که در دهان همسرش می گذارد . همچنین در باره یاری رساندن زن به همسر خود در زندگی ، این گونه روایت
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 456 ح 320 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 456 ح 318 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 458 ح 322 .
4- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 458 ح 325 .
ص: 90
شده است : أیُّمَا امرَأهٍ خَدَمَت زَوجَها سَبعَهَ أیّامٍ ، غَلَّقَ اللّهُ عَنها سَبعَهَ أبوابِ النّارِ ، وَ فَتَحَ لَها ثَمانِیَهَ أبوابِ الجَنَّهِ ، تَدخُلُ مِن أینَما شاءَت . (1) هر زنی که شوهرش را هفت روز یاری دهد ، خداوند ، هفت درِ دوزخ را به روی او می بندد ، و هفت درِ بهشت را به رویش می گشاید تا از هر دری که می خواهد ، وارد شود . همیاری امام علی علیه السلام و سَرور زنان جهان ، فاطمه علیهاالسلام ، الگوی خوبی در این زمینه برای جامعه اسلامی است . از امام باقر علیه السلام روایت شده است که می فرماید : تَقاضی عَلِیٌّ وَ فاطِمَهُ علیهماالسلام إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی الخِدمَهِ ، فَقَضی عَلی فاطِمَهَ بِخِدمَهِ ما دونَ البابِ ، وَ قَضی عَلی عَلِیٍّ ما خَلفَهُ . فَقالَت فاطِمَهُ : فَلا یَعلَمُ ما داخَلَنی مِنَ السُّرورِ إلَا اللّهُ بِإکفائی رَسولُ اللّهِ تَحُمَّلَ رِقابِ الرِّجالِ . (2) علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام برای داوری در باره تقسیم کارهای خود ، نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رفتند . پیامبر صلی الله علیه و آله ، این گونه قضاوت کرد که کارهای داخل خانه را فاطمه انجام دهد و کارهای بیرون از خانه را علی . فاطمه علیهاالسلام فرمود : «از این که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مرا از بر عهده گرفتن مسئولیت های مردان ، معاف ساخت ، فقط خدا می داند که چه قدر خوش حال شدم» . در حدیثی دیگر از ایشان آمده است : إنَّ فاطِمَهَ علیهاالسلام ضَمِنَت لِعَلِیٍّ علیه السلام عَمَلَ البَیتِ وَ العَجینَ وَ الخَبزَ وَ قَمَّ البَیتِ ، وَ ضَمِنَ لَها عَلِیٌّ علیه السلام ما کانَ خَلفَ البابِ مِن نَقلِ الحَطَبِ وَ أن یَجی ءَ بِالطَّعامِ . (3) فاطمه علیهاالسلام کارِ خانه ، پخت و پزِ نان و جارو کردن اتاق را برای علی علیه السلام تضمین
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 460 ح 327 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 406 ح 228 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 408 ح 229 .
ص: 91
6 . احترام متقابل
کرد ، و علی علیه السلام ، کارهای بیرون از خانه ، مانند : حمل هیزم و آوردن موادّ خوراکی را برای فاطمه علیهاالسلام بر عهده گرفت . بدیهی است این تقسیم کار ، با شرایط اجتماعی آن دوران ، مطابقت می کرد . بنا بر این در هر دوران ، بلکه در هر خانواده ، همیاری زن و شوهر می تواند به تناسب شرایط زندگی آنها تنظیم شود .
6 . احترام متقابلششمین عامل تحکیم پیوند خانوادگی ، احترام متقابل اعضای این نهاد نسبت به یکدیگر است . این وظیفه اخلاقی ، اختصاص به خانواده ندارد ؛ بلکه هر مسلمانْ موظّف است با مسلمان دیگر ، بلکه با همه انسان ها ، با احترام برخورد کند ؛ امّا بی تردید ، احترام متقابل زن و شوهر ، و پدر و مادر با فرزند ، به دلیل نقشی که در سلامت و تعالی خانواده دارد ، بیشتر مورد تأکید است . نکته قابل توجّه ، این که وظیفه مرد به عنوان بزرگ خانواده ، در این باره سنگین تر است و در احادیث فراوانی ، به مردها توصیه شده که به همسران خود ، احترام بگذارند . در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است : مَنِ اتَّخَذَ زَوجَهً فَلیُکرِمها . (1) هر کس همسری اختیار کرد ، باید او را گرامی بدارد . در حدیثی دیگر می خوانیم : ما أکرَمَ النِّساءَ إلّا کَریمٌ ، وَ ما أهانَهُنَّ إلّا لَئیمٌ . (2) زنان را کسی گرامی نمی دارد ، مگر انسانِ بزرگوار ، و کسی به آنان اهانت نمی کند ، مگر انسان پَست .
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 452 ح 306 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 452 ح 307 .
ص: 92
7 . نرمی و مُدارا
همچنین توصیه شده که وقتی مرد ، وارد خانه می شود ، به خانواده خود سلام کند : إذا دَخَلتَ بَیتَکَ فَسَلِّم عَلی أهلِ بَیتِکَ ؛ یَکثُر خَیرُ بَیتِکَ . (1) هر گاه وارد خانه ات شدی ، بر خانواده ات سلام کن ؛ زیرا خیر [و برکتِ] خانه ات ، زیاد می شود . شکّی نیست که احترام به خانواده ، موجب تقویت محبّت و خیر و برکت خانه خواهد شد .
7 . نرمی و مُدارایکی دیگر از وظایف مشترک اخلاقی و عامل تحکیم خانواده ، رفق و مداراست . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید : الرِّفقُ یُمنٌ ، وَ الخُرقُ شُؤمٌ ، وَ إذا أرادَ اللّهُ بِأهلِ بَیتٍ خَیرا أدخَلَ عَلَیهِمُ الرِّفقَ ، فَإنَّ الرِّفقَ لَم یَکُن فی شَی ءٍ قَطُّ إلّا زانَهُ ، وَ إنَّ الخُرقَ لَم یَکُن فی شَی ءٍ قَطُّ إلّا شانَهُ . (2) ملایمت (نرمی) ، میمون است و خشونت، شوم. هر گاه خداوند برای خانواده ای خیری بخواهد، ملایمت را وارد آن خانواده می کند ؛ زیرا ملایمت هیچ گاه با هیچ چیزی همراه نمی شود مگر این که آن را زینت می بخشد، و خشونت هرگز با چیزی همراه نمی شود ، مگر این که آن را زشت می گرداند . فراز و نشیب های زندگی ، حالات مختلف آدمی و اختلاف نظرها ، به طور طبیعی زمینه ساز بداخلاقی و ناسازگاری اند . از این رو ، خانواده ای که از عنصر نرمی ، مدارا ، ملایمت و تسامح و تغافل (3) برخوردار نباشد ، نمی تواند پایدار بماند .
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 462 ح 330 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 454 ح 312 .
3- .ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 477 .
ص: 93
8 . چشم پوشی
مرد ، با اندک کج خلقیِ زن ، تصمیم به جدایی می گیرد ، و زن ، با ملاحظه بداخلاقیِ شوهر ، درخواست جدایی می نماید . این جاست که احادیث اسلامی با تأکید بر قداست خانواده ، با وعده به پاداش های بزرگ اخروی ، زوجین را به شکیبایی و مدارا دعوت می نمایند . به زن می گویند : مَن صَبَرَت عَلی سوءِ خُلُقِ زَوجِها ، أعطاها مِثلَ ثَوابِ آسِیَهَ بِنتِ مُزاحِمٍ . (1) هر کس بر بداخلاقیِ شوهرش شکیبایی کند ، خداوند ، همانند پاداش آسیه ، دختر مُزاحم (همسر فرعون) ، به او عطا می فرماید . و به مرد می فرماید : مَن صَبَرَ عَلی سوءِ خُلُقِ امرَأتِهِ وَ احتَسَبَهُ أعطاهُ اللّهُ تَعالی بِکُلِّ یَومٍ وَ لَیلَهٍ یَصبِرُ عَلَیها مِنَ الثَّوابِ ما أعطی أیّوبَ علیه السلام عَلی بَلائِهِ . (2) هر مردی به خاطر خدا ، در برابر بداخلاقیِ زنش شکیبایی کند ، خداوند متعال برای هر روز و شبی که در برابرش شکیبایی می ورزد ، همانند ثوابی را به او می دهد که به ایّوب علیه السلام در قبال گرفتاری اش داد . و بدین سان از فروپاشی کانون خانواده ، پیشگیری می نماید .
8 . چشم پوشیچشم پوشی از لغزش های دیگران و تغافل (خود را به غفلت زدن) در برابر آنها ، یکی از عوامل مهمّ آرامش روانی و آسایش زندگی است . از امام علی علیه السلام در این باره نقل شده که می فرماید : مَن لَم یَتَغافَل وَ لا یَغُضُّ عَن کَثیرٍ مِنَ الاُمورِ ، تَنَغَّصَت عیشَتُهُ . (3) هر که از بسیاری امور ، چشم پوشی نکند ، زندگی اش تیره می شود .
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 472 ح 355 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 474 ح 358 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 476 ح 363 .
ص: 94
9 . قناعت و ساده زیستی
10 . رضا (خشنود بودن به خواست خدا)
در زندگی خانوادگی ، به وفور ، مسائلی پیش می آید که اعضای خانواده ، از آن ، چشم پوشی نمی کنند و آن را به رخ یکدیگر می کشند . در این صورت ، زندگی برای آنان تلخ و غیر قابل تحمّل می گردد . از این رو ، چشم پوشی از مسائل کم اهمّیت و قابل گذشت ، موجب تقویت نهاد خانواده است .
9 . قناعت و ساده زیستیآزمندی و تجمّل گرایی ، زندگی را تلخ می کنند ، و به عکس ، قناعت ، موجب شیرینی آن است . به این سخن بنگرید : أنعَمُ النّاسِ عَیشا مَن مَنَحَهُ اللّهُ سُبحانَهُ القَناعَهَ ، وَ أصلَحَ لَهُ زَوجَهُ . (1) خوش ترین زندگی ، از آنِ کسی است که خداوند پاک ، به او قناعت بخشیده و همسری شایسته ، روزی اش کرده است . زن و مرد ، بخصوص در آغاز زندگی ، با بهره گیری از عنصر قناعت و ساده زیستی ، می توانند در نهایت تنگ دستی ، پیوند مشترک خود را شیرین و بادوام نمایند .
10 . رضا (خشنود بودن به خواست خدا)تلاش مرد برای تأمین رفاه خانواده ، یکی از وظایف اختصاصی اوست ؛ (2) امّا بدیهی است که همه تلاش های او به نتیجه نمی رسد ، و چه بسا زندگی خانوادگی ، دچار مشکلات مادّی و غیر مادّی گردد . این جاست که انسان باید نه تنها خود را تسلیم تقدیر الهی نماید ، بلکه باید راضی بودن به قضای الهی را تمرین کند تا زندگی به کام او گوارا گردد :
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 476 ح 365 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 525 (خانواده / فصل دوم / تلاش برای تأمین نیازهای اقتصادیِ خانواده) .
ص: 95
ب - وظایف خاصّ مرد
1 . تأمین نیازهای دینی
إنَّ أهنَأ النّاسِ عَیشا ، مَن کانَ بِما قَسَمَ اللّهُ لَهُ راضِیا . (1) گواراترین زندگی ، از آنِ کسی است که به آنچه خداوند ، قسمت او کرده ، خرسند است . بنا بر این ، یکی دیگر از کارهای مشترک اعضای خانواده که در بن بست ها و فراز و نشیب ها ، زندگی را گوارا می سازد و موجبات دوام آن را فراهم می کند ، رضامندی به قضای الهی است .
ب وظایف خاصّ مردمرد ، به عنوان مدیر خانواده ، علاوه بر وظایف مشترک ، وظایف ویژه ای به عهده دارد که انجام دادن آنها ، نقش مؤثّری در تحکیم این نهاد ، ایفا می نماید . مهم ترینِ این وظایف ، عبارت اند از :
1 . تأمین نیازهای دینیدین ، اساسی ترین عامل امنیت و آرامش درونی خانواده است . از این رو ، رعایت ارزش های دینی ، مهم ترین عامل تحکیم خانواده محسوب می شود . امام علی علیه السلام طبق نقلی ، در باره نقش دین در آرامش زندگی چنین می فرماید : إنّی إذَا استَحکَمتُ فِی الرَّجُلِ خَصلَهً مِن خِصالِ الخَیر احتَمَلتُهُ لَها وَ اغتَفَرتُ لَهُ فَقَد ما سِواها ، وَ لا أغتَفِرُ لَهُ فَقدَ عَقلٍ وَ لا عَدَمَ دینٍ ، لِأنَّ مُفارَقَهَ الدّینِ مُفارَقَهُ الأمنِ ، وَ لا تَهنَأ حَیاهٌ مَعَ مَخافَهٍ ، وَ عَدَمُ العَقلِ عَدَمُ الحَیاهِ ، وَ لا تُعاشَرُ الأمواتُ . (2) من هر گاه در مردی ، خصلتی از خصلت های نیک را استوار بیابم ، او را به سبب دارا بودن آن ، تحمّل می کنم و بی بهرگی اش از دیگر خصلت های نیک را نادیده
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 478 ح 370 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 484 ح 383 .
ص: 96
می گیرم ؛ امّا نمی توانم نابخردی و بی دینیِ او را نادیده بگیرم ؛ زیرا جدا شدن از دین ، جدا شدن از امنیت [و آرامش ]است . زندگیِ همراه با ترس ، گوارا نیست ، و نابخردی نیز مُردگی است ، و با مردگان ، کسی معاشرت نمی کند . قرآن کریم ، مردان باایمان را موظّف کرده که از طریق تأمین نیازهای دینی خانواده خود ، آنان را از گرفتاری آتش دوزخ ، محافظت کنند : «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَهُ عَلَیْهَا مَلَئِکَهٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ . (1) ای کسانی که ایمان آورده اید ! خودتان و خانواده تان را از آتشی که سوخت آن ، مردم و سنگ ها هستند ، حفظ کنید . بر آن آتش ، فرشتگانی خشن و سختگیر گمارده شده اند . از آنچه خدا به آنان دستور داده ، سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند ، انجام می دهند » . از امام علی علیه السلام در تبیین این آیه روایت شده که می فرماید : عَلِّمُوهُم وَ أدِّبُوهُم . (2) به آنان علم و أدب بیاموزید . بی توجّهی به ارزش های دینی ، پیش از آن که اعضای خانواده را در آخرت ، گرفتار آتش دوزخ کند ، در همین دنیا آنها را در آتش احساس ناامنی خانوادگی و انواع مشکلات ناشی از آن می سوزاند . نخستین وظیفه مرد برای احیای ارزش های دینی در خانواده خود ، وادار ساختن آنها به نماز است ؛ زیرا نماز ، از انواع ناهنجاری های اخلاقی و رفتاری ، پیشگیری می نماید . (3) خداوند متعال خطاب به پیامبر خود می فرماید :
.
1- .تحریم : آیه 6 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 486 ح 390 .
3- .«إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَرِ ؛ نماز از کار زشت و ناپسند ، باز می دارد» (عنکبوت : آیه 45) . آیه اللّه محمّدتقی بهجت از استاد خود ، آیه اللّه میرزا علی قاضی ، نقل کردند : «هر کس بر نمازهای واجب در اوّل وقت مداومت کند ، به همه مقامات معنوی می رسد و اگر نرسید ، مرا لعنت کند!» .
ص: 97
«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا . (1) و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش» . توجّه به خدا ، نه تنها در تأمین نیازهای معنوی و آرامش روانی خانواده مؤثّر است ، بلکه در رهایی از تنگناهای مادّی زندگی نیز نقش دارد . از این رو ، اهل بیت علیهم السلام در گرفتاری ها، از خانواده خود می خواستند که از نماز و دعا یاری جویند. (2) بدیهی است که تأکید بر نماز در تربیت دینی ، به معنای بی توجّهی به دیگر ارزش ها نیست ؛ بلکه برنامه ریزی جهت پرورش همه ارزش های اسلامی و انسانی در خانواده ضروری است ، چنان که از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که می فرماید : أدِّبوا أولادَکُم عَلی ثَلاثِ خِصالٍ : حُبِّ نَبِیِّکُم ، وَ حُبِّ أهلِ بَیتِهِ ، وَ عَلی قِراءَهِ القُرآنِ . (3) فرزندان خود را بر سه خصلت ، تربیت کنید : دوست داشتن پیامبرتان ، دوست داشتن اهل بیت او ، و خواندن قرآن . نیز روایت شده که امام علی علیه السلام خطاب به کمیل بن زیاد فرمود : یا کُمَیلُ ! مُر أهلَکَ أن یَروحوا فی کَسبِ المَکارِمِ ، وَ یُدلِجوا فی حاجَهِ مَن هُوَ نائِمٌ . (4) ای کمیل ! به خانواده ات فرمان بده که روزها در پی کسب خصلت های والای انسانی بروند ، و شبانگاهان ، در پی رفع نیاز خُفتگان .
.
1- .طه : آیه 132 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 495 (خانواده / فصل دوم / نقش نماز در رهایی از تنگناهای زندگی) و ص 497 (نقش دعا در رهایی از تنگناهای زندگی) .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 498 ح 411 .
4- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 498 ح 412 .
ص: 98
2 . تأمین نیازهای علمی و فرهنگی
3 . تأمین هزینه اقتصادی
2 . تأمین نیازهای علمی و فرهنگیمدیر خانواده ، نه تنها باید برای تربیت دینیِ اعضای این نهاد مقدّس ، برنامه ریزی کند ، بلکه موظّف است که جهت تأمین نیازهای علمی و فرهنگی آنان ، اقدامات لازم را انجام دهد . از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود : مُروا أولادَکُم بِطَلَبِ العِلمِ . (1) فرزندانتان را به علم آموزی وا دارید . همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیثی می فرماید : أکرِموا أولادَکُم ، وَ أحسِنوا أدَبَهُم ؛ یُغفَر لَکُم . (2) به فرزندان خود ، احترام بگذارید و آنان را نیکو تربیت کنید تا آمرزیده شوید . از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود : لا یَزالُ العَبدُ المُؤمِنُ یورِثُ أهلَ بَیتِهِ العِلمَ وَ الأدَبَ الصّالِحَ حَتّی یُدخِلَهُمُ الجَنَّهَ جَمیعا . (3) بنده مؤمن ، پیوسته برای خانواده اش دانش و تربیت نیکو به ارث می نهد تا این که همه آنها را وارد بهشت می کند .
3 . تأمین هزینه اقتصادیبر پایه تعالیم اسلام ، یکی از وظایف اختصاصی و اصلی مرد ، تأمین هزینه اقتصادی خانواده است . از منظر شماری از احادیث ، تلاش برای انجام دادن این وظیفه ، فضیلتی همانند جهاد در راه خدا دارد :
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 498 ح 413 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 500 ح 418 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 498 ح 415 .
ص: 99
مَن سَعی فی نَفَقَهِ عِیالِهِ وَ والِدَیهِ فَهُوَ کَالمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ . (1) کسی که برای تأمین هزینه خانواده اش و پدر و مادرش تلاش کند ، همانند مجاهدِ راه خداست . در شمار دیگری از احادیت ، تأمین هزینه خانواده ، صدقه محسوب شده است : نَفَقَهُ الرَّجُلِ عَلی أهلِهِ صَدَقَهٌ . (2) نفقه دادن مرد به خانواده اش ، صدقه است . در برخی از احادیث نیز آمده است : أوَّلُ ما یوضَعُ فی میزانِ العَبدِ نَفَقَتُهُ عَلی أهلِهِ . (3) نخستین چیزی که در ترازوی [ اعمال ] بنده گذاشته می شود ، نَفَقه ای است که به خانواده اش داده است . گشاده دستی در حدّ توان (4) برای تأمین نیازهای خانواده نیز توصیه شده است : أرضاکُم عِندَ اللّهِ أسبَغُکُم عَلی عِیالِهِ . (5) خوشایندترین شما نزد خداوند ، کسی است که خانواده خود را بیشتر در رفاه ، قرار بدهد . البتّه افراط در گشاده دستی ، نکوهیده است . بنا بر این ، گشاده دستی برای خانواده نباید از مرز اعتدال ، خارج گردد .
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 540 ح 491 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 538 ح 483 .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 524 ح 456 .
4- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 535 (خانواده / فصل دوم / گشاده دستی برای خانواده) .
5- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 536 ح 478 .
ص: 100
4 . تأمین نیازهای روانی
5 . غیرت ورزی
4 . تأمین نیازهای روانیتأمین نیازهای روحی و روانی خانواده نیز در کنار تأمین نیازهای دینی ، علمی ، فرهنگی و اقتصادی آنها ، در جهت تحکیم این نهاد ، از اهمّیت ویژه ای برخوردار است . به این سخن آموزنده و سازنده بنگرید : مَن أدخَلَ عَلی أهلِ بَیتِهِ سُرورا ، خَلَقَ اللّهُ مِن ذلِکَ السُّرورِ خَلقا یَستَغفِرُ لَهُ إلی یَومِ القِیامَهِ . (1) هر کس خانواده اش را شاد سازد ، خداوند ، از آن شادی ، مخلوقی می آفریند که تا روز قیامت ، برایش طلب آمرزش می کند . بر این پایه ، هر اقدام مشروعی که در جهت شادی خانواده انجام شود ، مانند : همنشینی با اعضای خانواده ، (2) غذا خوردن با آنها ، (3) مراعات میل آنها در انتخاب نوع غذا ، (4) و هدیه آوردن از سفر برای آنها ، 5 پسندیده است .
5 . غیرت ورزییکی از وظایف اختصاصی مرد ، غیرت ورزی نسبت به همسر است ، بدین معنا که وی نباید اجازه دهد همسرش ، آگاهانه یا ناخودآگاه ، زمینه آلودگی و بی عفّتی خود را فراهم سازد . از این رو ، در احادیث ، کسی که اجازه می دهد زنش آرایش کرده از خانه بیرون رود و خود را در معرض دید چشم های ناپاک قرار دهد ، و نیز کسی که از بی عفّتی همسر خود ، خبر دارد و اقدامی در جهت پیشگیری از آن انجام
.
1- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 462 ح 333 .
2- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 467 (خانواده / فصل دوم / همنشینی با خانواده و غذا خوردن با آنان) .
3- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 471 (خانواده / فصل دوم / رعایت علاقه خانواده به غذا) .
4- .ر . ک : همین دانش نامه : ج 3 ص 467 (خانواده / فصل دوم / هدیه آوردن در بازگشت از سفر)